De Fabel van de illegaal 99, maart/april 2009

Auteur: Gerrit de Wit

Vingerscan breekt privacy

Nederland ontwikkelt zich razendsnel tot een glazen samenleving waarin niemand meer onbespied door het leven kan. De invoering van de OV-chipkaart, het rekeningrijden en het elektronisch kind- en patiëntendossier dragen daaraan bij. Het laatste wapenfeit van de overheid is de opname van twee digitale vingerafdrukken in het paspoort. Die worden ook opgeslagen in een landelijke database. En daaruit kan de politie weer naar hartelust putten.

Geef je middelvinger aan de scanners. (Foto: Ellen de Waard)

Sinds 2006 zit in nieuwe Nederlandse paspoorten een chip met daarop een biometrische scan van het gezicht van de houder. Met die scan worden specifieke lichaamskenmerken van een persoon vastgelegd, waarmee die wordt onderscheiden van anderen. Doordat de gegevens in een chip zijn opgeslagen, is machinale vergelijking mogelijk. Als gevolg van Europese wetgeving moeten nu ook twee digitale vingerscans van iedereen ouder dan 12 jaar aan de chip toegevoegd worden. In januari 2009 stemde de Tweede Kamer in met een wetswijziging die dat mogelijk maakt. Alleen de SP, GroenLinks, D66 en de Partij voor de Dieren stemden tegen.

Informatieschat

Als gevolg van de wetswijziging moet iedere Nederlander vanaf 28 juni 2009 twee digitale vingerafdrukken afstaan bij de aanvraag van een nieuwe identiteitskaart. De vingerafdrukken worden op het gemeentehuis gescand met een zogeheten vingerscanner, en op de chip in het paspoort gezet. De scans worden ook centraal opgeslagen in een landelijke digitale database. Dat biedt een schat aan informatie voor politie en Justitie. Een Officier van Justitie mag namelijk onder de nieuwe wetgeving informatie uit de database opvragen om de identiteit van anonieme verdachten te achterhalen. Ook mag die officier informatie opvragen “in het belang van het onderzoek in geval van een misdrijf”. Concreet betekent dit dat het een fluitje van een cent is voor een officier om aan de hand van op een plaats delict aangetroffen vingerafdrukken, en met een beroep op de database, achter de identiteit van een verdachte te komen.

Met de nieuwe maatregel wil Nederland een extra dam opwerpen tegen identiteitsfraude, ongewenste immigratie en “terroristen”. Zo wordt het mensen moeilijker gemaakt om te reizen op het paspoort van een ander en kunnen verdachten van misdrijven, waaronder politieke activisten, niet meer anoniem blijven. Ook voor geïllegaliseerden zal het lastiger worden om de eigen naam te verzwijgen en daarmee een uitzetting te dwarsbomen. De biometrische gegevens worden ook nog eens uitgewisseld met andere landen.

Kritiek

Vingerscans vormen een grote inbreuk op de privacy. Iedereen wordt immers als potentiële verdachte of terrorist behandeld, zonder ook maar een strafbaar feit te hebben begaan. Jaren geleden zou het volstrekt ondenkbaar zijn geweest dat zo’n ingrijpende maatregel door het parlement geloodst zou worden. Maar sinds “de strijd tegen terreur” moeten alle burgerrechten wijken. Veel experts hebben ook kritiek op de toegepaste techniek. Zo zou de foutmarge bij een vingerscan 3 tot 5 procent bedragen. Dat komt bijvoorbeeld doordat een vingerafdruk bij ouder wordende mensen nog wel eens van structuur wil veranderen. De biometrische apparatuur geeft dan een foutmelding. In Japan is de vingerscan al ingevoerd en liep men al snel tegen de beperkingen van het systeem aan. Een illegaal verklaarde Koreaanse vrouw wist meerdere keren grenscontroles te passeren met een vervalst paspoort en tape met nepafdrukken om de vingers. Japanse ambtenaren vrezen dat veel “ongewenste bezoekers” zo toch het land binnenkomen.

Een ander manco aan het systeem is dat kwaadwillenden met technische middelen het signaal van de chip kunnen opvangen en kopiëren, waardoor de persoonlijke gegevens van de paspoorthouder op straat komen te liggen. Om dat tegen te gaan is de informatie op de chip versleuteld, maar die versleuteling zal naar verwachting binnen afzienbare tijd gekraakt worden. Een andere veelgehoorde klacht is dat van de meeste terroristen de biometrische gegevens helemaal niet bekend zijn en dat het nieuwe paspoort dan ook waardeloos zal zijn bij “de strijd tegen terrorisme”. De centrale databank brengt bovendien grote veiligheidsrisico’s met zich mee, omdat het een gewild doelwit is voor hackers en criminele organisaties.

Verzet

In december 2008 keurde het Europese Hof voor de Rechten van de Mens een Britse wet af die het de regering mogelijk moest maken om DNA-profielen en vingerafdrukken van mensen zonder strafblad te bewaren. De zaak was bij het hof aanhangig gemaakt door twee Britten die verdacht werden van een strafbaar feit, maar uiteindelijk ontslagen werden van rechtsvervolging. Dat gebeurt wel vaker. Maar toch bleven hun DNA-profielen en vingerafdrukken voor onbepaalde tijd opgeslagen in een databank. Eén van de klagers was overigens ten tijde van de strafrechterlijke vervolging slechts 11 jaar oud, om maar aan te geven hoe ver het justitiële systeem doorslaat.

Het Europese Hof oordeelde dat het bewaren van DNA-profielen en vingerafdrukken van onschuldigen inderdaad in strijd is met het recht op een privé-leven en met de Europese Mensenrechtenconventie. Die gegevens bevatten volgens het hof namelijk “gevoelige informatie” over een individu, inclusief materiaal over diens gezondheid, genetische relaties en etnische oorsprong. Engeland kan niet tegen de uitspraak in beroep gaan. De beslissing leidt er mogelijk toe dat het land bijna een miljoen gegevens moet vernietigen. Volgens mensenrechtenorganisaties heeft het arrest ook gevolgen voor de opslag van andere gevoelige en persoonlijke gegevens.

Gevolgen

Het is de vraag in hoeverre het arrest van het Europese Hof gevolgen zal hebben voor de nieuwe Nederlandse Paspoortwet. Wellicht zal ook de Nederlandse opslag van vingerafdrukken van onschuldige burgers afgekeurd worden. De Nederlandse regering wil echter van geen wijken weten. Men stelt in antwoord op Kamervragen dat het hof alleen uitspraak heeft gedaan inzake de opslag van digitale vingerafdrukken in een strafrechtelijke context, maar niet in het kader van de uitgifte van identiteitsbewijzen aan iedere burger. Dat laatste zou volgens de regering “geen enkel stigmatiserend effect” hebben. Daar is natuurlijk het nodige op af te dingen. Het is te hopen dat ook een aantal Nederlanders bezwaar zal maken tegen de opslag van vingerafdrukken en de kwestie uiteindelijk laat toetsen door het hof. In de tussentijd wordt in kringen van critici een ieder geadviseerd om voor 28 juni bij de politie aangifte te doen van vermissing van het paspoort. Daarop zal de politie een proces-verbaal uitschrijven waarmee bij de gemeente een nieuw paspoort, nog zonder vingerafdrukken, gehaald kan worden. Dat scheelt weer 5 jaar.

Een veel gehoorde opmerking is dat wie niets te verbergen heeft, ook niets te vrezen heeft van alle privacybeperkende maatregelen. Maar dat gaat niet op. Zelfs de D66-politica en Europarlementariër Sophie in ‘t Veld ondervindt hoe rigide het beleid kan zijn. Zo komt haar naam voor op een Amerikaanse lijst waarop “verdachte personen” staan. Mogelijk is In ‘t Veld op die lijst beland, omdat ze een voorvechtster is van de privacy van burgers. Dat is allerminst crimineel of laakbaar, maar natuurlijk wel tegen het zere been van de Amerikaanse autoriteiten. Bij aankomst in de VS wordt ze dan ook altijd uit de rij gehaald en extra gecontroleerd. In ’t Veld spande een rechtszaak aan tegen de Amerikaanse autoriteiten om duidelijk te krijgen waarom haar naam nu op die lijst staat. In januari 2009 bepaalde een Amerikaanse rechter echter dat ze geen uitleg hoeft te krijgen over de lijst en de extra controles. En daar kan ze het mee doen.

Terug