April
1999
Elk jaar vinden in Appelscha tijdens het Pinsterweekend de anarchistische Pinksterlanddagen (PL) plaats. Die PL zijn een trefpunt van anarchisten uit Nederland en België. Als medewerker van SIMPOS, een netwerk van kritische new age-watchers, zat ik tijdens de PL van 1998 in de kantine van kampeerterrein "Tot vrijheidsbezinning". Op dat kampeerterrein worden de PL van oudsher gehouden. Ik hield toen in het kader van een discussiebijeenkomst over spiritualiteit en anarchisme een praatje over het politiek hellende vlak van het new age-denken. In anarchistische kringen lopen mensen steeds meer warm voor nieuwe vormen van religie. SIMPOS wijst al jaren op de politieke risico's die daaraan zijn verbonden, zoals conservatisme en gebrek aan maatschappelijke stellingname.
In mijn inleiding stelde ik onder meer dat in new age- en andere nieuwe spirituele stromingen vaak een beroep wordt gedaan op natuur. Ik vind dat een gevaarlijke ontwikkeling. Van "de" natuur kun je helemaal niets leren. Want "de" natuur bestaat niet. Met een beroep op "de" natuur kun je alles rechtvaardigen: naastenliefde, massamoord, revolutie, geweldloosheid, soberheid, verspilling. Voor alle menselijke verlangens en gedragingen kun je ergens in "de" natuur wel een vergelijking of overeenkomst vinden. Normen en waarden, bijvoorbeeld opvattingen over goed en kwaad, zijn in "de" natuur afwezig. De sterkere leeuw verslindt de zwakkere antilope. Dient daardoor het recht van de sterkste "van nature" het leidende beginsel van de menselijke samenleving te vormen?
In de grote zaal van de kantine stond het hele PL 1998-weekend een fototentoonstelling opgesteld van de Yamagishi-beweging. Daarbij lag een begeleidende informatiefolder van deze spirituele stroming. "Beschouwen wij de natuur eenmaal losgemaakt van menselijke ideeën, theorieën of concepten, dan ontstaat de indruk dat alles op de basis van het zich "gratis doorgeven" opgebouwd lijkt te zijn. De zon, als voorbeeld, zendt eenvoudig haar stralen. Water en lucht stromen daarheen waar ze nodig zijn. Koeien geven hun melk, de kippen leggen hun eieren, het graan geeft de koren zonder welke tegenprestaties te verwachten. Zo lijkt de natuurlijke kringloop door het zich geven en doorgeven van alles te stromen." Aldus de folder, die me onmiddellijk in het verkeerde keelgat schoot. Een leeuw verslindt gratis een antilope. De zon zendt gratis haar stralen door het gat in de onzonlaag. Koeien en kippen zijn gratis werkzaam in de bio-industrie. Het concept van "gratis doorgeven" kan mij niet overtuigen.
"Hoe is het met ons mensen", vervolgt de folder, "hebben wij dit schijnbare natuurprincipe niet ook in ons? Is ons plezier als we iets vrij weggeven zelfs niet groter dan als we iets ontvangen? Is niet zo'n gevoel, zo'n hart in ieder van ons?" Ongeveer 20 % van de mensheid verbruikt ongeveer 80% van de natuurlijke hulpbronnen van de aarde. Omgekeerd blijft er voor de overige 80% van de mensen maar 20% over. Die 80% heeft sinds 1492, het begin van het kolonialisme met grootschalige plundering, uitbuiting en uitsluiting, al zoveel weg moeten geven dat men daarover geen "plezier" meer kan hebben. De kloof tussen arm en rijk neemt wereldwijd steeds meer toe, zo blijkt uit het Human Development Report uit 1998. Het milieu wordt op kolossale schaal vernietigd, aldus een onlangs verschenen rapport van het Wereldnatuurfonds. Dat verwoestende proces moet worden gestopt, en dat zal naar mijn mening met politieke opvattingen en met politieke actie dienen te gebeuren.
Wat stelt de Yamagishi-beweging daarentegen? De folder: "In Yamagishi-Dorpen leven en werken mensen die zich maatschappelijk engageren willen. We doen dit niet op grond van een religie, een geloof of een politieke ideologie, maar omdat we zo mogelijk volgens natuurprincipes, in een samenleving op de basis van menselijkheid leven willen, die mogelijk noch materiële noch geestelijke milieuvervuiling veroorzaakt." Anarchisme is een politieke ideologie. Anarchisme heeft naar mijn mening nog steeds met politiek te maken. Wat doet een stroming die zegt niet aan politiek te doen, en zelfs niet aan religie of een andere levensbeschouwing, wat doet die "in godsnaam" op de PL? Is elke groepering die volgens "natuurprincipes" zegt te leven, welkom op de PL? De organisatoren van deze PL hadden hun taak wel erg weinig anarchistisch ingevuld door de Yamagishi-beweging zoveel ruimte te geven.
Ik liep me het hele PL 1998-weekend te ergeren aan de "gratis" promotiemogelijkheden voor deze club. Was ik de enige? Anderen leken zich er niet druk om te maken. Ik weet uit ervaring dat ik onmiddellijk etiketten als "eenzijdig", "dogmatisch", "intolerant" en heksenjager" krijg opgedrukt, zodra ik mijn irritatie kenbaar maak over de aanwezigheid bij politiek-linkse activiteiten van dubieuze bewegingen als de Yamagishi. Dat heb ik vaker meegemaakt in o zo vrije alternatieve kringen. "Zeg toch niet steeds vrijheid als je vrijblijvendheid bedoelt": een in dit verband passende spreuk van Loesje.
Een dag later ontdekte ik dat onder de informatiestands ook een kraampje van de Baha'i-religie aanwezig was. Ook van het daar "gratis" beschikbare materiaal kreeg ik de kriebels. Uit een Baha'i-folder: "De omstandigheden waarin de familie verkeert, daarin verkeert ook de natie. De gebeurtenissen in de familie zijn ook de gebeurtenissen in het leven van de natie." Anarchisten wijzen de staat af; ze streven naar een staatloze samenleving. "Het leven van de natie" zou anarchisten niets moeten zeggen, om maar te zwijgen over een gelijktrekking van de gebeurtenissen van "de familie" met die van "de natie". Een andere Baha'i-folder: "Veel mensen zijn zich er tegenwoordig van bewust dat we een nieuw tijdperk zijn binnengetreden. Sommigen noemen dit het Aquarius-tijdperk. Het vorige tijdperk werd gedomineerd door mannelijke eigenschappen die leidden naar agressie en hang naar macht. Het concept van het nieuwe tijdperk, daarentegen, is gebaseerd op het evenwicht tussen mannelijke en vrouwelijke kwaliteiten, waardoor het menselijk karakter completer en volmaakter zal worden."
Terwijl ik dit overtyp, bombardeert de NAVO met zijn wapenoverschotten de armste delen van Europa en kan de wapenindustrie weer flinke winsten opstrijken. In Nederland is het leven voor zogeheten "witte illegalen" onleefbaar geworden na de invoering van de Koppelingswet. Vanuit West-Europa worden vluchtelingen gedeporteerd naar oorlogsgebieden en landen met extreme armoede en uitzichtloosheid. Leve het Aquarius-tijdperk! Toch weet de Baha'i-folder ons gerust te stellen: "In dit tijdperk beginnen we de oude denkbeelden van racisme en extreem nationalisme te ontgroeien. In dit tijdperk zal de volledige eenheid van de hele planeet worden bewerkstelligd." Onvoorstelbaar, dit schaamteloze, uit de lucht gegrepen en voor miljoenen mensen beledigende optimisme.
"Maar mag ik dan niet eens meer spiritueel zijn?", wordt mij nogal eens tegengeworpen. De vraag valt voor mij in dezelfde categorie als: "Maar mag ik dan niet emotioneel zijn?". Dat wil zeggen: de vraag is een dooddoener en omzeilt het vraagstuk van de verhouding tussen politiek en spiritualiteit. Het ervaren van spiritualiteit en het hebben van emoties zegt op zich niets over de wijze waarop de wereld verbeterd zou kunnen worden. Het zegt ook niets over de politieke praktijk die nagestreefd kan of moet worden om die verbetering te bereiken.
Als een bepaalde vorm van spiritualiteit leidt tot conservatieve of zelfs extreem-rechtse opvattingen, dan behoort men niet spiritueel te zijn, althans niet in die vorm. En dan behoort die spiritualiteit geen deel uit te maken van het programma van de PL. In plaats van spiritualiteit het nadeel van de twijfel te geven, is het in anarchistische en anderszins linkse kringen vandaag de dag juist gebruikelijk om dat volop de ruimte te geven. Vaak zonder zich te bekommeren om het politieke gehalte van die spiritualiteit. Dat is eigenaardig, want alles is politiek, alles heeft met politiek te maken, dus ook spiritualiteit.
Harry Westerink