Gepubliceerd in De Nar 163, december 2000
Auteur: Harry Westerink
Ik geef religie, esoterie, occultisme, geloof in het bovennatuurlijke het nadeel van de twijfel. Goden, engelen, duivels, meesters aan gene zijde, gereïncarneerde zielen, het zijn allemaal hypothesen, veronderstellingen die ik niet nodig heb. Die heb ik niet nodig in mijn mens- en wereldbeeld, in mijn politieke strijd voor een rechtvaardige en gelijkwaardige samenleving.
Waarom moet ik geloven in het hiernamaals, waarom moet ik goden aanbidden en vereren als ik hier op aarde wil streven naar rechtvaardigheid en gelijkwaardigheid? Wat weten de christelijke god en de andere goden en bovennatuurlijken eigenlijk van dat menselijke streven? Waar bemoeien ze zich mee? Wat heb ik met hem of haar te maken? Wat voor bruikbare adviezen en richtlijnen hebben die lieden aan gene zijde dan voor mij en mijn leven en voor de rest van de mensheid?
Goden zijn gemaakt door mensen en kunnen dus ook weer door mensen worden afgeschaft. Goden zijn projecties van de mens, het zijn projectievlakken waarop de mens zijn of haar wensen en verlangens kan uitbeelden, en dus ook zijn of haar politieke visies. Alles en iedereen dat goddelijk en metafysisch wordt genoemd, is uiteindelijk zo menselijk als het maar zijn kan. En omdat het goddelijke zo menselijk is, is het ook zo veranderlijk, en is het ook zo afhankelijk van de mens- en wereldbeelden die overal op aarde steeds opnieuw worden bedacht, herzien en bijgesteld. Dat is mijn uitgangspunt over religie en metafysica.
Auto's en de bijbel
"Het is duidelijk dat wij zolang wij een meester in de hemel hebben, op aarde slaven zullen zijn", aldus de negentiende-eeuwse anarchist Bakoenin. Dat vind ik een heel heldere uitspraak die laat zien dat de bevrijding van de mens en zijn of haar strijd tegen feodale, kapitalistische en patriarchale machtsverhoudingen ook te maken heeft met gene zijde, met het goddelijke, met religie. Strijd tegen hiërarchische machtsverhoudingen zou volgens mij ook altijd moeten leiden tot strijd tegen de baas of de bazen in het hiernamaals. Niet omdat ik of jij of wie dan ook die bazen daar moet verbieden om in het hiernamaals aanwezig te zijn, maar omdat dat goddelijke of die goden gewoonweg zoveel ongevraagde invloed op en vooral veel macht over ons politiek denken en handelen hebben. En bovendien valt met die lieden in de hemel politiek gezien weinig zinnigs te beginnen. Hun standpunten over allerlei politieke thema's zijn namelijk vreselijk vaag, dubbelzinnig of vaak totaal onbekend.
Laat ik dat eens met een voorbeeld proberen uit te leggen. Ik was eens aanwezig op een bijeenkomst van fundamentalistische christenen, van die evangelisten die hel en verdoemenis preken, die voortdurend met de bijbel staan te zwaaien als woord van god en die achter elke boom de duivel menen waar te nemen. Dergelijke christenen denken dat de weg, de waarheid en het leven in de bijbel is te vinden. Nu ben ik op zich ook wel geïnteresseerd in wegen, waarheden en levens, zeker als het over politiek gaat. Maar ik vraag me af of de bijbel je daarbij kan helpen. Ik bracht tijdens die bijeenkomst een eenvoudige kwestie aan de orde. Stel nu eens dat ik overweeg in een auto te gaan rijden. De auto's zoals wij die vandaag de dag kennen, zijn schadelijk voor het milieu. Wat zou ik dan, als ik een bijbelvaste christen was, op grond van de bijbel en de christelijke god moeten doen? Is het volgens de bijbel goed of kwaad dat de mens in auto's rijdt?
De bijbel geeft daarop vanzelfsprekend geen antwoord, want auto's bestonden nog niet ten tijde van het ontstaan van de bijbelteksten. Dus ik blijf zitten met een dilemma. Aan de ene kant besef ik, gesteld dat ik een rechtgeaarde christen zou zijn, dat auto's gods schepping, gods natuur flink verwoesten. Dus: geen auto gaan rijden, zou je zeggen. Maar aan de andere kant merk ik dat vrijwel geen enkele persoon die zich christen noemt, ook niet de felste en meest dogmatische en orthodoxe christen, besluit om op grond van de bijbel en gods schepping niet in een auto te gaan rijden. Wat moet ik dan? Moet ik maar aannemen dat mijn god niet alleen de aarde heeft geschapen, maar ook nog eens het steeds groter wordende gat in de ozonlaag? Moet ik mijn kop maar in het zand steken en doorgaan met autorijden, onder het motto "na mij de zondvloed?".
De christen-fundamentalisten tijdens die bijeenkomst wisten het ook niet goed. Ze bleven maar doorzeuren over "God is liefde" en "Laat Jezus in je leven komen" en "Wees op je hoede voor de antichrist" en dergelijke. Ik dacht: "Als ik nog even blijf doorgaan met discussiëren, gaan ze hun god vragen of ik, de goddeloze, eeuwig mag branden in de hel". En omdat "eeuwig" wel erg lang is, koos ik het zekere voor het onzekere en ben ik toen maar snel weggegaan.
Het menselijke woord gods
De bijbel geeft ook al geen duidelijk antwoord op allerlei andere brandende vragen en politieke keuzemogelijkheden. Is de bijbel, is de christelijke god nu voor of tegen kernenergie, voor of tegen de komst van migranten naar Europa, voor of tegen mannen die zorgtaken in het huishouden op zich nemen, voor of tegen de TV, voor of tegen het IMF en de Wereldbank, voor of tegen het Vlaams nationalisme, om maar eens wat te noemen? Ik weet het niet, de bijbel zwijgt erover. Wel hebben christenen door de eeuwen heen de bijbel steeds opnieuw uitgelegd, met steeds andere zeer menselijke interpretaties van het woord van de christelijke god.
Wat hier geldt voor de god en gods woord van het katholieke en protestantse christendom, geldt ook voor al het goddelijke, voor alle goden, voor alle religieuze geschriften, dus ook voor de god van de islam, en ook voor de goden van het Germaanse heidendom, het boeddhisme, het hindoeïsme, het sjamanisme, en ga zo maar door. De goden veranderen al eeuwenlang steeds van mening over politieke, economische en andere maatschappelijke ontwikkelingen en keuzemogelijkheden. Ze veranderen steeds van mens- en wereldbeeld, omdat de politieke visie van de mens in de loop van de geschiedenis steeds verandert.
Godsdienstvrijheid geen vrijbrief
Ik kom nu op de relatie tussen religie en politiek, en dus ook op de relatie tussen religie en rechtse politiek. Wie net als ik kritisch en sceptisch is ten opzichte van het goddelijke, die wordt nogal eens verweten een "heksenjager" te zijn. Een kameraad van mij kreeg eens te horen dat hij de reïncarnatie zou zijn van een Spaanse inquisiteur uit de vijftiende eeuw. Ik kan je verzekeren dat het dan veel moeite kost om daarna op een zinvolle manier verder te discussiëren.
Ik hoop dat jullie van me willen aannemen dat ik geen heksen wil verbranden en ook geen ketters op de pijnbank wil martelen. Ik erken het grondrecht van vrijheid van godsdienst. De mens is vrij om te geloven in een god of in goden. Ik ga dat niet verbieden. Hier doet zich een opvallend verschijnsel voor. Zodra ik in discussies met religieuze en spiritueel geïnteresseerde mensen aangeef dat ik ook voor godsdienstvrijheid ben, merk ik nogal eens een soort triomfalisme bij mijn tegenstrevers. Alsof zij dan de discussie hebben gewonnen. Alsof de erkenning van godsdienstvrijheid meteen ook maar meteen het recht geeft om op grond van een of ander geloof te doen en te laten wat je wilt. Maar zo gemakkelijk gaat dat niet, wat mij betreft. Geloof dient geen vrijbrief te zijn om mensen die niet of niet op die manier geloven, te vervolgen en uit te roeien
Met de bijbel in de hand en met de christelijke god achter de hand hebben Europese kolonisatoren eeuwenlang dood en verderf gezaaid in andere delen van de wereld. Denk bijvoorbeeld aan wat blanken sinds 1492 in Noord- en Zuid-Amerika hebben aangericht. Denk ook aan de grootscheepse blanke handel in Afrikaanse slaven. Denk ook eens aan de rol van de pausen Pius XI en Pius XII voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zij hebben het nazi-regime actief ondersteund en er dus vergaand mee gecollaboreerd. Dankzij deze pausen gingen de katholieken in Duitsland Hitler steeds meer steunen.
Er bestaat niet alleen het mensenrecht van de godsdienstvrijheid, er zijn natuurlijk ook andere mensenrechten. Het is voor mij onaanvaardbaar dat religieuze mensen en organisaties zich op basis van hun geloof racistisch of seksistisch opstellen. Aan de vrijheid van godsdienst zitten dus blijkbaar bepaalde grenzen. Aan de vrijheid van de ene mens moet een grens gesteld worden als die vrijheid leidt tot de onvrijheid, tot de onderdrukking van de andere mens.
Navelstaren
Religieuze overtuigingen en levensbeschouwingen bevatten vanzelfsprekend niet alleen opvattingen over het hiernamaals en het goddelijke, maar ook en vooral over de mensheid, de wereld en de samenleving. Het zijn ideologische concepten, stelsels van normen en waarden, van goed en kwaad, en ook van ideeën over de toekomst en een wenselijke maatschappijstructuur. Religieuze stromingen en bewegingen zijn dus heel erg politiek, ook al zegt men zelf nogal eens dat men a-politiek is. Daar komt bij dat allerlei onderling sterk uiteenlopende religieuze en spirituele stromingen vandaag de dag enorm populair zijn hier in West-Europa, en dus veel invloed hebben.
Men zegt nogal eens dat religie uit is, want de kerken stromen leeg en de westerse samenleving is geseculariseerd. Maar het feit dat er minder kerkgangers zijn, zegt op zich niets over de interesse in spirituele en metafysische zaken. Andere dan de traditionele religieuze en spirituele stromingen, dus anders dan het katholicisme en het protestantisme, zijn juist aan een opmars bezig. Een heleboel mensen zoeken hun heil bijvoorbeeld in de new age-beweging. Die beweging is de laatste tientallen jaren enorm gegroeid. Er verschijnen ongelooflijk veel boeken op de markt over spiritualiteit in allerlei soorten en maten. Ook het Germaanse of Noordse heidendom en het boeddhisme raken in West-Europa steeds meer in de mode. En niet te vergeten de kolossale interesse in astrologie, tarotkaarten, handlezen, wichelroeden, UFO's, eindtijdvoorspellingen, en ga zo maar door. Die belangstelling voor new age leidt tot een toenemende afkeer van collectieve politieke strijd en tot een vlucht in het individu, tot een vorm van navelstaren, tot het koesteren van een soort spiritueel-emotionele privé-sfeer zonder je nog in voldoende mate te bekommeren om maatschappelijke machtsverhoudingen.
Het is volgens mij noodzakelijk om steeds weer te toetsen hoe religie en spiritualiteit zich verhouden tot politiek linkse opvattingen, bijvoorbeeld tot anarchistische en meer in het algemeen tot alle anti-autoritaire denkbeelden. Godsdienstvrijheid mag niet inhouden, vind ik, dat iemand die in 'iets' gelooft, wie of wat dan ook, op basis van overtuiging mensen gaat discrimineren. Ik vraag mij steeds af: is deze of gene vorm van religie of spiritualiteit daadwerkelijk een bijdrage aan het streven naar een betere wereld, hier en nu? En zo ja, waarom en hoe? Wat vertelt die religie of spiritualiteit mij over andere mensen, over het milieu, over economie, over macht?
Ik ga er daarbij vooralsnog vanuit dat religie en spiritualiteit in principe aanzet tot autoritaire en hiërarchische relaties. Ik doel op de relatie tussen de mens en een of ander bovennatuurlijk 'iets' of 'iemand', en ook op de relatie tussen een mens die zogenaamd is 'ingewijd', die contact zou hebben met een of andere metafysische wereld, of die wordt beschouwd als een soort aardse vertegenwoordiger van een god (bijvoorbeeld de paus), aan de ene kant, en een mens zonder die veronderstelde bovenzintuiglijke gaven of krachten, de zogenaamde gewone mens, aan de andere kant.
Scheiding van kerk en staat
Ik zal eens met wat voorbeelden duidelijk maken hoe snel, hoe gemakkelijk dat religieuze en spirituele maatschappelijke klimaat in de richting gaat van conservatieve en reactionaire politieke denkbeelden. Neem nu het Tibetaanse boeddhisme, met aan het hoofd de bekende Dalai Lama. Die man wordt binnen het boeddhisme beschouwd als een god-koning. Ook in Europa is hij waanzinnig populair.
De Dalai Lama is de hoogste geestelijk en wereldlijk leider in Tibet. Hij wordt daar behandeld als een godheid die je eigenlijk niet eens recht in de ogen mag kijken. In Tibet is de scheiding tussen kerk en staat volstrekt afwezig. Het boeddhisme is de staatsgodsdienst.
Je moet je voorstellen wat dat betekent. Als je de positie van de Dalai Lama vertaalt naar de Europese situatie, dan houdt dat in dat de minister-president tegelijk de hoogste kerkelijk leider van een land zou zijn. Eeuwenlang is er in Europa met bloed en tranen gestreden tegen de almacht en alleenheerschappij van de paus en de katholieke kerk en voor de scheiding van kerk en staat. Als je nu in Europa het Tibetaanse boeddhisme ondersteunt of zelfs alleen maar de Dalai Lama zo'n goeie vent vindt en kritiekloos zit te bewonderen, dan sta je dus toe dat die man met zijn hele extreem-hiërarchische en ook nog eens feodale en patriarchale religieuze en politieke systeem invloed kan blijven winnen, niet alleen in Tibet, maar ook hier. Ben ik nu meteen een fan van het Chinese regime, en vind ik dat China Tibet maar bezet moet blijven houden? Nee, als ik tegen de Dalai Lama ben, wil dat niet zeggen dat ik voor het Chinese regime ben. Als ik religieuze overheersing afwijs, wil dat nog niet zeggen dat ik atheïstische overheersing wel aanvaardbaar vind.
Terug naar het verleden
Nog een ander voorbeeld van spiritualiteit dat sterk in de richting van rechtse politiek gaat. Binnen het hele spectrum van modieuze spirituele stromingen leeft nogal de regressieve trend van "terug naar de natuur" of "terug naar het verleden, het gouden tijdperk" of "terug naar de eigen religie en cultuur". Daarbij wordt wel gesuggereerd dat het "vroeger", "in de voorchristelijke tijd" hier in Noord-Europa in religieus en sociaal-maatschappelijk opzicht een stuk beter was. "Vroeger" is daarbij een begrip dat opzettelijk of onbedoeld vaag wordt gelaten. Welke tijd bedoelt men, welke samenleving in welke eeuw?
Het zijn nogal eens zogeheten "heidenen", aanhangers van het Germaanse of Noordse heidendom, die een dergelijke houding cultiveren. Heidenen, of neopaganisten, spreken over de Noordse Traditie. Dat zou de oorspronkelijke en natuurlijke volksreligie zijn van de Noord-Europeanen van Teutoonse oorsprong. Men beroept zich daarbij op oude inheemse tradities. Jan de Zutter, journalist van De Morgen, heeft onlangs een boek geschreven, "Heidenen voor het blok", dat gaat over dit moderne heidendom en over de sympathie die nogal wat heidenen hebben voor extreem-rechts denken en handelen. Op zich hoeft dat geen verwondering te wekken. Noord-Europese of Germaanse goden aanhangen en promoten kan namelijk makkelijk samengaan met een fascistisch mens- en wereldbeeld. Dat gebeurde ook al in nazi-Duitsland in de jaren 30.
De Zutter noemt zichzelf een progressieve heiden. Hij maakt in het boek goed duidelijk welke ideologische en praktische raakvlakken er bestaan tussen extreem-rechts en heidendom. Frappant is dat hij een scherp onderscheid denkt te kunnen aanbrengen tussen rechtse en linkse heidenen. Ik zet daar wat vraagtekens bij. Als heidenen zich links noemen, dan doet ze dat volgens mij omdat ze linkse opvattingen hebben, bijvoorbeeld omdat ze tegen racisme zijn. Ze zijn niet anti-racistisch omdat ze heiden zijn. Ze zijn tegen racisme omdat ze tegen racisme zijn. Het heidendom heeft ontegenzeggelijk conservatief trekjes, door steeds romantisch en nostalgisch terug te grijpen op een soort inheems verleden, een inheemse cultuur en inheemse tradities, en daar vervolgens nogal prat op te gaan. Maar die inheemse Germaanse samenleving was niet die gezellige familiesfeer van "kom allemaal bij het kampvuur zitten". Die had eerder een patriarchaal en hiërarchisch-spiritueel karakter, lijkt me.
En ook al zouden die Germanen of wat het ook waren heel anders hebben geleefd, dan nog valt er op basis van een teruggrijpen op een vroeger tijdperk of een oude cultuur volgens mij geen revolutionair-linkse strijd te voeren die in de toekomst moet leiden tot een samenleving die heeft gebroken met de kapitalistische en patriarchale machtsverhoudingen. Want zoals de christen-fundamentalist in het begin van mijn betoog niet weet of zijn god voor of tegen auto's is, zo weet de heiden niet wat zijn god Wodan vindt van het kapitalisme, bijvoorbeeld. Zoals de christelijke god moet leren om in het algemeen de vrouw (om te beginnen bij de eerste vrouw, Eva) niet langer af te schilderen als een zondig wezen dat voortdurend mannen in verleiding brengt, zo moet ook, vrees ik, Wodan de eerste stapjes zetten in de strijd tegen seksisme en macho-gedrag.Met andere woorden, noch het heidendom, noch het christendom kan mensen een revolutionair-linkse visie bieden op de huidige kapitalistische en patriarchale samenleving, en op de weg naar fundamentele verandering van die samenleving.
Dogma
Zoals ik in het begin al schreef: ik geef religie en spiritualiteit het nadeel van de twijfel. Religie en spiritualiteit kan in de privé-sfeer misschien een bepaald soort troost of hoop bieden. Maar de vraag is of mensen die strijden tegen onderdrukking en uitbuiting op zo'n soort troost of hoop zitten te wachten. Het is maar de vraag of een dergelijke troost of hoop de anarchistische strijd voor een betere wereld en tegen ongelijkwaardige en onrechtvaardige machtsverhoudingen verder kan brengen.Religies geven niet of nauwelijks analyses, instrumenten en ervaringen om een dergelijke radikaal-linkse strijd te voeren, een strijd tegen de staat, tegen het kapitaal, tegen het patriarchaat. Een strijd ook tegen elke autoriteit die is gebaseerd op een klakkeloos religieus of ander dogma dat volgens de gelovigen principieel niet ter discussie mag worden gesteld.