Ingezonden reactie in Buiten de Orde, 3e kwartaal 1991
Auteur: Esther Stoorvogel, Merijn Goeman, Harry Westerink en Eric Krebbers
In dit stuk willen wij reageren op het artikel "Vrije markteconomie kweekt egoïstische zwijnen" van Ries Agterberg in de vorige Buiten de Orde. Het bestaat uit een aantal gedachten die naar voren kwam tijdens een discussie tussen ons vieren in De Invalshoek (een politiek infocentrum in Leiden).
Om te beginnen is kritisch konsumeren volgens ons niet elitair. Integendeel. Wat verstaan wij dan onder kritich consumeren? Voor ons betekent het dat we eerst bij onszelf nagaan wat we echt nodig hebben. Auto's en de meeste elektrische apparaten horen daar bijvoorbeeld niet bij. Vervolgens proberen we te zorgen dat de dingen die we wel kopen zo verantwoord mogelijk geproduceerd zijn. Dat zijn producten die vriendelijk(er) zijn voor de natuur (bijvoorbeeld onbespoten voedsel), mensen (WereldWinkel) en andere dieren (plantaardig voedsel).
Koopjesjacht
Het is daarentegen elitair om zoveel mogelijk op koopjesjacht te zijn. De producten die je dan koopt zijn vaak goedkoop door uitbuiting van mens en natuur. Zo worden bijvoorbeeld goedkope C&A-kleren voor een hongerloontje gemaakt, hier en in de Derde Wereld, opdat het rijke blanke westen, wij dus, in zijn overconsumptie kan volharden.
En hoewel we alle vier van een studiebeurs of een uitkering leven, zijn we de koning te rijk. Afzien van al die nutteloze aankopen zorgt ervoor dat we geld genoeg overhouden en makkelijk onbespoten voedsel kunnen kopen, en Max Havelaar. Kritisch consumeren gaat voor ons dan ook verder dan alleen voedsel. Het is een onderdeel van onze hele levenshouding en onze strijd voor een voor iedereen (mens, dier en natuur) ideale wereld.
Meedoen of niet
Ook vragen wij ons af wie we steunen met het geld dat we betalen voor onze producten. De grootwinkelbedrijven (AH) of liever de meer kleinschalige coöperatieve initiatieven die er hier en daar zijn? Door voor die laatsten te kiezen steun je de opbouw van een alternatieve economie. Waardoor we ook een beetje minder afhankelijk zijn van de gevestigde kapitalistische economie. Onze alternatieve economie kan een basis, een uitgangspunt, zijn voor de strijd tegen het bestaande systeem. En het is ook een voorbeeld van hoe het ook kan.
Daarnaast is het sowieso voor ons een bewuste keuze om niet in loondienst te gaan werken, maar om onze energie te steken in allerlei horizontaal georganiseerde projecten. Wij vinden dus niet alleen kritisch consumeren belangrijk, maar ook kritisch produceren. We proberen zo weinig mogelijk mee te doen met hun economie.
Egoïstische zwijnen
Helaas projecteert Ries Agterberg een van de domste menselijke mogelijkheden, egoïsme, op dieren. Vrijwel alle dieren zijn echter heel sociaal en zeker zwijnen zijn heel slim en kennen een rijk sociaal leven. Het scheidwoord "egoïstische zwijnen" wekt de indruk dat zoiets onpraktisch als egoïsme aangeboren is.
Ries Agterberg lijkt in zijn stuk uit te gaan van de tegenstelling egoïsme/idealisme. Dat wil zeggen: of iemand doet iets voor zichzelf, of iemand offert zich op en doet iets voor een ander. Het egoïsme staat hem, terecht vinden wij, tegen en daarom plaatst hij Kees Koning op een voetstuk. Die handelt, aldus Ries Agterberg, uit "puur idealisme". Hij presenteert Kees Koning als held waaraan wij, gewone mensen, waarschijnlijk nooit kunnen tippen.
De tegenstelling egoïsme/idealisme komt volgens ons voort uit het burgerlijk denken. Het denken dat uitgaat van het ieder-voor-zich. Het denken dat het individu los van de gemeenschap ziet. Wij zien de mens juist als maatschappelijk wezen, en bovendien afhankelijk van de natuur. Daaruit volgt volgens ons dat het het individu slechts goed zal gaan als het de gemeenschap goed gaat. En de natuur niet te vergeten.
Tegen de natuur
Egoïstisch gedrag is daarom gedrag dat tegen het belang van de medemensen of de natuur ingaat, en daarmee tegen het belang van de samenleving als geheel. Egoïstisch gedrag is daarom gedrag waarvan mensen alleen maar denken dat ze beter worden. In feite keert dat gedrag zich altijd weer tegen je. Je sloopt je eigen natuur. Je kunt geen vrienden meer maken. De samenleving, waar je zelf onderdeel van uitmaakt, zien als iets buiten jezelf is behoorlijk zelfdestructief en zeker niet handelen uit eigen belang.
Individuele schuidgevoelens
Jezelf a la Kees Koning opofferen uit "puur idealisme" is natuurlijk ook zelfdestructief. Waarom zou je jezelf in vredesnaam opofferen? Waarom zou je jezelf minder belangrijk vinden dan de gemeenschap? Ook Kees Koning ziet zichzelf als los van de rest van de gemeenschap.
Het hanteren van de tegenstelling egoïsme/idealisme wekt individuele schuldgevoelens op. Als je jezelf niet net als Kees Koning opoffert, ben je "slecht" of zelfs "zondig". Jezelf slecht voelen lijkt ons niet een goede basis om strijd te leveren. Het roept niet op om de samenleving en jezelf te veranderen. Je bent toch slecht, egoïstisch. Ondertussen wordt in dit soort individuele redeneringen de maatschappelijke situatie, het kapitalisme, vergeten. Wat ons betreft hebben we geen schuld aan het huidige systeem. Maar wel een verantwoordelijkheid naar de toekomst, om er iets moois van te maken. Schuld zet de individuele mens tegenover eens immens grote hogere macht. Jij alleen tegenover de maatschappij. Die maatschappij met haar "materiële verlokkingen".
Het valt ons op dat Ries Agterberg schrijft alsof "we" allemaal zo denken als hij: "..maar als het aankomt op daadwerkelijk geld storten dan hebben we onze smoesjes al klaar." Alsof we allemaal "egoïstische zwijnen" zijn. Met dit stuk laten we hopelijk zien dat er ook andere ideeën zijn. Andere mensen, er is volgens ons geen homogene massa consumenten.
Morele keuze
"Toch kies ik voor AH", schrijft Ries Agterberg. Daar willen we onze vraagtekens bij zetten. In hoeverre kiezen mensen bewust om het kapitalisme en de natuurvernietiging te steunen? In hoeverre is de mens eigenlijk een gewoontedier? In hoeverre doet iedereen zowat niet gewoon wat zijn of haar buren ook doen? Is er sprake van keuzevrijheid of van een gedeeltelijke bepaaldheid door de materiële situatie van de mensen? Er is nu eenmaal een AH-supermarkt om de hoek. Je hebt nu eenmaal tv. Je moet nu eenmaal met de auto naar de baas. En ga zo maar door. Is de westerse mens niet ook een soort een levend aanhangsel van de kapitalistische machine? Een aanhangsel dat niet zelf dient te denken? En gewoon de AH hoort binnen te stappen, denkende dat het een vrije keuze is?
Nonsumeren of consuminderen
Het is heel bevrijdend om samen je leven meer in eigen hand te nemen. Samen je leven vorm te geven. Het is veel leuker om zelf na te gaan wat je wilt. Al doende leert mens. Laat je niet meeslepen door modegrillen zoals tv-bezit, vakanties, vleeseten, enzovoorts. Je hoeft minder hard te werken, want je hebt minder geld nodig. Je hebt meer tijd voor vriendinnen en vrienden, creativiteit, zelfontwikkeling en politieke strijd. En waarom zou je wachten met plezierig leven tot na de revolutie (als die al komt?).
Politieke strijd
Wij denken dat de fundamentele machtsverhoudingen die de wereld in een wurggreep houden niet zullen veranderen door kritisch consumeren. Racisme, klassisme, fascisme, seksisme, specicisme, agisme, en we vergeten er vast nog wel een paar, zullen er niet door verdwijnen. Helaas verdwijnt het zicht op deze fundamenteIe machtsverhoudingen vaak wel achter het bewust gekochte pak Max Havelaar-koffie. Het is alsof een pak koffie kopen iets oplost. Althans zo wordt het steeds vaker gebracht door onder andere de Wereldwinkels. Meer hoef je niet te doen...
Het kritisch consumeren spreekt de westerse mens aan op zijn of haar konsument-zijn. De productie/consumptieverhoudingen op wereldschaal staan niet meer ter discussie! Wij weigeren het echter normaal te vinden dat het zuiden produceert en wij consumeren. Het is geen oplossing dat de noordelijke consument iets meer betaalt. Nee, heel het kapitalistische wereldsysteem, gebouwd op 500 jaar kolonialisme, zal op de helling moeten. Moet ik dat in mijn eentje doen?? Dat zal menig goedbedoelend westerse consument zich afvragen. En zo'n gekke vraag is dat natuurlijk niet. De mens lijkt volgens de kritisch consumeren-theorie zelf, alleen te moeten kiezen wat hij of zij koopt. De strijd voor een betere wereld lijkt te moeten worden uitgevochten door eenzame consumenten tussen de schappen in de supermarkt.
Wat ons betreft is het juist de gemeenschappelijke politieke actie waarmee we het veranderen van de wereld proberen te sturen in onze richting. Daarom is dit kritisch consumeren verhaal voor ons wel belangrijk, maar toch slechts een onderdeel en een beginnetje van een veel bredere politieke strijd. Geen eindpunt, dus.