Het grote dwangarbeid-overzicht

Van Groningen tot Vlissingen, van Sittard tot Den Helder. In het hele land is dwangarbeid voor werklozen massaal aan het oprukken. Maar ook de strijd ertegen neemt toe. Een uiteraard beperkt en onvolledig overzicht per gemeente en regio over de ontwikkelingen van de laatste jaren, die vanwege de leesbaarheid in de tegenwoordige tijd zijn beschreven.

Groningen

In de stad Groningen heeft de gemeente een eigen beveiligingsbedrijf opgezet waar bijstandsgerechtigden aan de slag moeten. Betaalde beveiligers met een arbeidscontract en cao-rechten worden de laan uitgestuurd en vervangen door spotgoedkope werklozen. De FNV spreekt van “broodroof”. In het Martini Ziekenhuis worden maar liefst 52 bijstandsgerechtigden ingezet om de gegevens van alle patiënten te digitaliseren. Het gaat om 1,3 miljoen patiëntendossiers. De inzet van werklozen leidt tot onrust onder de patiënten, die vinden dat het digitaliseren een taak moet zijn van het medisch-administratieve personeel van het ziekenhuis. Ze vrezen dat dwangarbeiders niet zorgvuldig omgaan met hun medische gegevens. Een woordvoerder van het ziekenhuis spreekt deze vooroordelen tegen, maar zwijgt over de uitbuiting van de werklozen.

De gifbelt van het failliete bedrijf Accres Grondreiniging in Veendam wordt opgeruimd door werklozen. Ze moeten 140 duizend ton verontreinigd afvalslib afvoeren. “Zo snijdt het mes aan twee kanten”, aldus VVD-Statenlid Mark Boumans. “Mensen die nu aan de kant staan, krijgen zicht op een baan. Bovendien is de overheid met de inzet van een leerwerkbedrijf de helft goedkoper uit. De sanering van Accres kost ons geen 4 miljoen euro, maar hooguit 2 miljoen.” Door te weigeren om werklozen voor dit werk loon en een contract aan te bieden bespaart de overheid dus de helft van de kosten.

Bijstandsgerechtigden in Oldambt, Pekela en Bellingwedde moeten onbetaald post bezorgen bij werkvoorzieningschap Synergon. SP-wethouder Hennie Hemmes, die doodleuk voorzitter is van het bestuur van Synergon, zorgt er zo voor dat werklozen spotgoedkoop en rechteloos hetzelfde werk moeten verrichten waarvoor eerder nog loon en een contract werden gegeven. Synergon sleept door de inzet van gratis werklozen miljoenenorders binnen. Zo wordt de toch al hoge werkloosheid in Oost-Groningen niet bestreden, maar juist bevorderd. In Vlagtwedde drijft de gemeente haar werklozen als vee bijeen in een “activeringscentrum” waar ze elke dag verplicht aanwezig moeten zijn. Ze worden als dwangarbeiders in een “leerwerkkwekerij” aan het werk gezet. Ook in Stadskanaal heersen veel misstanden.

Friesland

Dertien Friese gemeenten draaien in samenwerking met de sociale werkvoorziening Empatec een proefproject met dwangarbeid. Dat project heet Pastiel en duurt twee jaar. De werklozen worden ingezet in supermarkten, slagerijen, fietsenhandels, landbouwbedrijven en de vuilverwerking. Ze moeten ook textiel sorteren, wat plaatsvindt in de hal van het bedrijf Hokatex. Daar ligt een grote berg textiel. Werklozen moeten de washandjes en andere doekjes in stapeltjes van tien opvouwen en er een elastiekje omheen doen, acht uur per dag. De bijstandsgerechtigden Geer en Greetje hebben een dagboek (pdf) bijgehouden over hun dwangarbeid bij Pastiel. Ze hebben bovendien een meldpunt tegen misstanden op het gebied van uitkeringen opgericht. Ook het Fries Samenwerkingsverband Uitkeringsgerechtigden heeft de strijd aangebonden tegen het Pastiel-project en roept gemeenten op om te stoppen met “de klopjacht” op werklozen. Dwangarbeiders spreken er schande van hoe ze worden behandeld en voeren er ook actie tegen. In Drachten lopen dwangarbeiders bij wijze van protest in een chaingang, geketend aan een loodzware bal, door het centrum van de stad.

In Leeuwarden moeten werklozen “maatschappelijk nuttig” werk doen als “tegenprestatie” voor hun bijstandsuitkering. Dat werk bestaat bijvoorbeeld uit het schenken van koffie in bejaardentehuizen, het met ouderen wandelen en het eraan meehelpen om de leefbaarheid van een straat of wijk te verbeteren. De dwangarbeid wordt verricht bij zorginstellingen, sportclubs en wijkverenigingen. Evenals in tal van andere gemeenten, verdringen in Smallingerland dwangarbeiders WSW-arbeiders. Bij de sociale werkvoorziening Caparis bestaat een wachtlijst voor mensen met een arbeidsbeperking en is er zelfs sprake van een personeelsstop. Maar bijstandsgerechtigden worden juist verplicht om daar te gaan werken. Want Caparis lijdt verlies. Daarom bezuinigt men op de loonkosten en worden er in plaats van WSW-ers met een contract rechteloze dwangarbeiders te werk gesteld. Uit de ervaringen van bijstandsgerechtigde Jolanda blijkt hoe schandalig de gemeente Smallingerland omgaat met werklozen.

Drenthe

In Emmen ruimen werklozen ’s winters sneeuw. Ze moeten ook de gemeentelijke plantsoenen onderhouden. En ze bezorgen post. De lokale FNV verzamelt klachten van bijstandsgerechtigden en levert forse kritiek op de praktijk van de dwangarbeid. In Coevorden worden bijstandsgerechtigden ingezet om hulpbehoevende mensen te wassen in het kader van thuiszorg. De gemeente Tynaarlo biedt bazen werklozen aan die eerst drie maanden gratis moeten werken, waarna ze misschien een arbeidscontract van een half jaar krijgen aangeboden. In Zuidlaren schakelt uitzendbureau ToWork4 werklozen in voor beurzen in een hallencomplex in Zuidlaren. “Waarom investeren bedrijven enkele duizenden euro’s in personeel terwijl het ook nagenoeg kosteloos kan?”, aldus de schaamteloze propaganda van ToWork4.

In Assen moeten werkloze jongeren voor de Politie Noord-Nederland bureauwerk doen, onder meer op het gebied van processen-verbaal. Dit proefproject is bedacht door de lokale PvdA-fractie en heeft ook landelijk de aandacht getrokken. Eerst betaalde medewerkers ontslaan en daarna onbetaalde werklozen inzetten om hetzelfde werk te doen: je reinste arbeidsverdringing, ook bij de politie dus. Bij wijze van “experiment” wil de gemeente ook nog eens werklozen inzetten als thuiszorgmedewerkers. Ze zouden dan moeten gaan schoonmaken en strijken. De lokale SP is verontwaardigd over dat plan. In Hoogeveen ontsnapt bijstandsgerechtigde Deva ternauwernood aan dwangarbeid. Zijn verhaal laat zien dat tegenstribbelen loont in de strijd tegen rechteloosheid en intimidatie. Een uit Tolbert afkomstige bijstandsgerechtigde weigert de dwangarbeid die Sociale Zaken van Noordenveld hem wil opleggen. Hij zou samen met vijftien andere werklozen voor een half jaar moeten gaan werken in de bossen van Staatsbosbeheer, in de buurt van de gevangenis van Veenhuizen. “Ik verdien geen straf”, zegt hij. Ook nu weer vormen bezuinigingen, deze keer bij Staatsbosbeheer, de reden waarom spotgoedkope dwangarbeiders worden ingezet.

Overijssel en Flevoland

In Overijssel worden langdurig werklozen aan het werk gezet in de weg- en waterbouw, terwijl tegelijk veel gekwalificeerde wegenbouwers geen werk hebben. Als gemeenten wegwerkzaamheden laten uitvoeren, dan stellen ze de aannemers verplicht om daar ook een percentage werklozen bij in te zetten. Het opleidingsbedrijf Infra Werkt, dat de werklozen klaarstoomt voor de arbeid, erkent dat zo reguliere banen worden verdrongen door bijstandsgerechtigden. Deventer, Hengelo, Enschede en Hellendoorn hebben inmiddels een samenwerkingsovereenkomst met Infra Werkt gesloten. Vanwege de arbeidsverdringing is de FNV niet blij met dat convenant.

Tientallen bijstandsgerechtigden uit Groningen en Friesland worden met bussen naar Zwolle vervoerd om daar tijdens de kerstdrukte gratis aan de slag te gaan met postbezorging bij PostNL. “We vertrekken elke dag ’s morgens al om half zeven en zijn pas om zeven uur ’s avonds weer terug thuis”, aldus dwangarbeider Addy. De Zwolse GroenLinks-fractie vindt dat allemaal “te gek voor woorden”. Het postbedrijf maakt ook in andere gemeenten gebruik van werklozen, omdat die goedkoper zijn dan personeel via een uitzendbureau. Evenals veel andere gemeenten, wil Deventer werklozen inzetten in de thuiszorg. Bijstandsgerechtigde Vivian beschrijft haar ervaringen met de dwangarbeidtrajecten van deze gemeente en met de seksuele en andere intimidatie van reïntegratieconsulenten. Ze laat zich niet klein krijgen. In Wierden moeten werklozen werken bij verenigingen, zoals de plaatselijke voetbalclub. In Vriezenveen renoveren werklozen een compleet park. Ze zagen, snoeien, ploegen weilanden om en zaaien een mengsel van granen en bloemen in. Het gaat om een pilotproject onder regie van de gemeente Twenterand, die werklozen ook nog eens als stratenmakers inzet om straatwerk op te knappen.

De gemeenten Almelo, Hellendoorn en Rijssen-Holten dwingen bijstandsgerechtigden om voor het Zwolse reïntegratiebedrijf Realwork te gaan werken, tegen betaling warempel. Als ze weigeren, dan worden ze gekort op hun uitkering. Het bedrijf belooft in een samenwerkingsovereenkomst om honderdveertig bijstandsgerechtigden een arbeidscontract van een jaar aan te bieden. Het bedrijf betaalt vervolgens hun lonen niet uit, omdat er geen werk is, krijgt extra gemeentegeld toegeschoven en gaat uiteindelijk failliet. Het UWV weigert daarna om de negentig inmiddels werkloze medewerkers een uitkering te geven. “Wij hebben twijfels of u bij de werkgever verzekeringsplichtige arbeid verrichtte”, schrijft het UWV aan de werklozen. Het lijkt erop dat Realwork nooit sociale premies heeft afgedragen. De gemeente Almelo geeft de werklozen daarop tijdelijk leenbijstand, wat ze dus later moeten terugbetalen, en probeert ondertussen om het UWV op andere gedachten te brengen. De werklozen zijn woedend en voelen zich belazerd. Eerst worden ze door de gemeenten tot werk gedwongen, daarna krijgen ze geen loon meer en vervolgens, na het faillissement, weigert het UWV ook nog om hen een uitkering te geven.

Tien werklozen worden aan het werk gezet bij recreatieplas De Oldemeijer. Ze vegen paden en ruimen rommel op. De dwangarbeid vloeit voort uit een afspraak tussen Staatsbosbeheer, die 200 banen moet schrappen en gratis personeel dus goed kan gebruiken, en de gemeenten Ommen en Hardenberg. In Lelystad brengt zorginstelling IrisZorg de bestaande lokale zorgactiviteiten onder op één locatie. Het gaat om crisisopvang, beschermd wonen en begeleid wonen. De verbouwing vindt voor een deel plaats door werkloze bouwvakkers, van wie sommigen zelfs cliënt zijn van IrisZorg. Moraal van het verhaal: ben je werkloos en heb je zorg nodig, dan moet je eerst gratis meewerken aan de bouw van het kantoor van je zorginstelling. Een grof schandaal.

Gelderland

Ook bijstandsgerechtigden in Arnhem zijn het slachtoffer van de maffiapraktijken van reïntegratiebedrijf Realwork. Ondanks een belofte van de gemeente Arnhem krijgt een aantal van hen na het faillissement van het bedrijf de bijstandsuitkering toch niet op tijd uitbetaald. Ze staan maximaal rood en hebben letterlijk niets te eten. Stank voor dank krijg je, als je dwangarbeid verricht. Bijstandsgerechtigde Bennie brengt dwangarbeid in Arnhem in het nieuws, omdat hij weigert om te schoffelen voor zijn uitkering. Na korting op zijn uitkering spant hij een rechtszaak aan. De rechter stelt hem weliswaar niet volledig in het gelijk, maar erkent wel dat in vergelijkbare gevallen sprake kan zijn van dwangarbeid die volgens internationale verdragen is verboden. Maar de gemeente trekt zich niets aan van deze uitspraak. In Nijmegen zet zorginstelling ZZG bijstandsgerechtigden en mensen met een Wajong-uitkering in bij 65-plussers die beperkingen ervaren bij het zelfstandig wonen. De uitkeringsgerechtigden onderhouden de tuin, maken schoon en begeleiden de ouderen naar de bibliotheek of het ziekenhuis. Daarvoor betalen de ouderen zes euro per uur, wat uiteraard niet ten goede komt aan de werkende werklozen zelf.

In Lochem wil ondernemer, VVD-raadslid en “miniatuur-Berlusconi” Hennie van der Most werklozen verplichten om elke dag van 8:00 tot 17:00 uur aanwezig te zijn in een leegstaande kazerne. Hij legt hen daarmee niet alleen dwangarbeid op, maar berooft hen zelfs van hun vrijheid. De werklozen krijgen van hem de keuze uit drie opties, waarvan ze er een moeten kiezen, op straffe van stopzetting van hun uitkering. Ze kunnen maximaal vijftien maanden lang “stage lopen” bij een met Van der Most bevriend bedrijf, die daarmee door de gemeente gratis arbeidskrachten krijgt toegeschoven. Bijstandsgerechtigden als moderne lijfeigenen dus. Of ze kunnen andere werklozen opleiden in hun eigen beroep. Met andere woorden: lekker goedkope bij- of omscholing. Of ze moeten “recreëren” in het Werkatelier. Dat wil zeggen: verplicht niksen onder toezicht. Landelijke VVD-bewindslieden tonen zich razend enthousiast over het plan.

Werklozen houden toezicht op de Valleilijn tussen Wageningen en Barneveld. Op de stations Ede-Wageningen, Ede Centrum en Lunteren en in de treinen en de bussen op de Valleilijn komen service- en preventieteams van uitkeringsgerechtigden, met het oog op “de sociale veiligheid”. Schoonmaakbedrijf Asito moet veertien medewerkers ontslaan, omdat de gemeente Ede in zee gaat met werkbedrijf Permar, die onder meer werklozen inzet als schoonmakers. Een werkloze vrouw weigert om 40 uur per week dwangarbeid te doen in het Werkcenter in Ede en klaagt in een open brief de reïntegratiepraktijk van die gemeente aan. In principe alle bijstandsgerechtigden van Druten worden aan de dwangarbeid gezet, onder meer in de groenvoorziening. “Tot nu toe werkten we met vrijwilligers”, aldus Dorpslijst Druten-wethouder Jac van Dongen. “Die vrijblijvendheid verdwijnt.” De kille en opgefokte stoerdoenerij van Van Dongen is exemplarisch voor de houding van al die beleidsmakers en hun hielenlikkers die vandaag de dag vol vooroordelen van de daken schreeuwen dat werklozen niet langer meer langs de kant mogen blijven staan.

Utrecht

In Amersfoort wil een lokale partij bijstandsgerechtigden inzetten om fietsenstallingen te bewaken, om zo te kunnen besparen op de kosten ervan. Deze voorstanders van dwangarbeid verstoppen zich zelfs niet meer achter vaak gehanteerde smoesjes over “reïntegratie van mensen met afstand tot de arbeidsmarkt” en “het opdoen van arbeidsritme en werknemersvaardigheden”. Men stelt daarentegen botweg dat dwangarbeid door werklozen goedkoper is dan betaalde arbeidskrachten. De SP vindt het voorstel “pure uitbuiting”. Daarvan is ook sprake in Stichtse Vecht, waar de gemeente bijstandsgerechtigden in het kader van “de verplichte tegenprestatie” inzet op stembureaus. Men hoopt zo tienduizend euro per verkiezing te kunnen besparen, over de ruggen van werklozen. Vroeger verdienden ambtenaren of anderen wat bij doordat ze presentiegeld kregen voor het bemensen van stembureaus tijdens verkiezingsdagen. Nu zijn werklozen verplicht om mee te werken, op straffe van kortingen, en krijgen ze geen presentiegeld. Hooguit een kopje koffie en misschien een broodje.

In de stad Utrecht worden werklozen ingezet om frisdrankflessen in kratten te plaatsen. Ook werken ze verplicht onbetaald in de groenvoorziening, waarmee de gemeente de bezuinigingen wil opvangen. Hoveniers vrezen dat ze daardoor op termijn ontslagen gaan worden. Zoals ook elders in het land, worden de gevolgen van het afbraakbeleid afgewenteld op werklozen en anderen aan de onderkant van de samenleving. Verder werken dwangarbeiders als postsorteerders bij PostNL, als vakkenvullers bij supermarktketen Jumbo en in de thuiszorg. Tijdens een bijeenkomst in het Utrechtse stadhuis zingen strijdbare bijstandsgerechtigden het papierprikkerslied.

Limburg

Een bijstandsgerechtigde uit Born wordt ingezet als onbetaalde stratenmaker die noodreparaties moet verrichten. Zo maakt hij stoepen. In Roermond ruimen werklozen ’s winters sneeuw. Ze moeten ook doosjes vouwen en verf van lantaarnpalen krabben. En ze moeten in de bouw werken, waartoe de gemeente een contract heeft getekend met een woningbouwcorporatie. Verder moeten ze vooral in de groenvoorziening aan de slag. De gemeente geeft Westrom, de sociale werkvoorziening die is omgevormd tot “arbeidsontwikkelbedrijf”, een bedrag van maar liefst 1 miljoen euro om 200 mensen een reïntegratietraject te laten volgen. Kosten per persoon: 5.000 euro. Westrom “ontwikkelt” nauwelijks betaalde arbeid, maar vooral dwangarbeid. Zoals ook in andere gemeenten gebruikelijk is, wordt met het subsidiegeld vooral de werkgelegenheid in de reïntegratie-industrie overeind gehouden, dus onder ambtenaren en andere consulenten, in plaats van werklozen aan betaalde banen te helpen. Desondanks of misschien juist daardoor eindigt de gemeente Roermond als tweede in de verkiezing van “Beste Sociale Dienst van Nederland”. Met het dwingen van bijstandsgerechtigden tot onbetaalde arbeid vallen blijkbaar ook prijzen te winnen.

In Sittard-Geleen worden werklozen ingezet in de groenvoorziening en in het onderhoud van de stad. Ook werken ze op een distributiecentrum van PostNL. De eerste drie maanden gratis, daarna kunnen ze een tijdelijk contract krijgen van maximaal negen maanden. En daarna worden ze hoogstwaarschijnlijk weer werkloos. PostNL betaalt de gemeente het minimumloon voor de werklozen, terwijl de gemeente op haar beurt de werklozen alleen maar hun uitkering geeft. Flinke winst dus over de ruggen van dwangarbeiders. Door hun arbeid komt er bij de gemeente meer geld in het laatje, in plaats van in de portemonnee van de werklozen. In totaal werken er zo’n 300 mensen met behoud van uitkering, waarvan 40 als klassenassistent en 90 in de groenvoorziening en in een klussendienst, waarin ook een strijk-, ramenwassen- en boodschappenservice is ondergebracht. Verder werken ze bij een schoonmaakbedrijf en in de detailhandel. Sommige bijstandsgerechtigden werken al zo’n twee jaar gratis. Ze worden met het zoveelste traject “richting reguliere arbeidsmarkt” rondgepompt in de reïntegratie-industrie, waar men een goed belegde boterham aan hen kan verdienen. De FNV is lokaal flink actief tegen dwangarbeid, evenals de SP-afdeling Sittard-Geleen.

Noord-Brabant

In Helmond werken bijstandsgerechtigden in de thuiszorg. Ze wassen, strijken, doen boodschappen en koken. De cartoonist Arvy maakt een satirische versie van een ronkende promotiebrochure over werken met behoud van uitkering. Daarmee zet hij de gemeente te kakken en steekt hij de draak met de opgeklopte propagandaverhalen waarmee consulenten en managers de rauwe werkelijkheid van de dwangarbeid proberen te verdoezelen. Ook met zijn bijzonder herkenbare en humoristische cartoons, gemaakt vanuit het perspectief van uitkeringsgerechtigden, weet Arvy de alledaagse praktijk van de reïntegratie-industrie treffend te verbeelden.

Bij het Werkleerbedrijf in Eindhoven heersen intimidatie en mensonterende toestanden. Dwangarbeiders moeten productiewerk doen bij DAF, in de groenvoorziening, in een kwekerij en als postsorteerder en postbezorger. Ze doen logistiek werk, vouwen lege dozen, plakken stickers op Marsrepen die ze ook inpakken, en vouwen promotiekartonnen voor parfummerken als Calvin Klein, Joop en Chanel. Die kartonnen moeten ze ook aan elkaar lijmen, met lijm die gevaarlijk blijkt te zijn voor het lichaam. Verder pakken ze Tempelier- en Corsendonck-bier in. Bijstandsgerechtigde Condor ondervindt de omstandigheden op de werkvloer aan den lijve en doet daar via een dagboek gedetailleerd en strijdbaar verslag van. Ten overstaan van de gemeenteraad houdt hij een vlammende toespraak, waarin hij het systeem van dwangarbeid aanklaagt en met de grond gelijk maakt. In Den Bosch moet een schoonmaakbedrijf personeel ontslaan, omdat de gemeente een eigen schoonmaakbedrijf opzet en daarvoor werklozen gebruikt als gratis arbeidskrachten. Een duidelijk geval van verdringing van betaald werk: de gemeente breekt bestaande werkgelegenheid af en bevordert dwangarbeid. In Tilburg wordt actie gevoerd tegen “de verkwanseling van arbeidsrechten”.

In Oss moeten bijstandsgerechtigden werken bij reïntegratiecentrum De Rotonde. Ze doen batterijen in zakjes, pakken thee en koffie in en halen computers uit elkaar. Ook zijn er andere vormen van inpakwerk, drukwerk, montage en demontage. De arbeid vindt plaats zonder veiligheidsbrillen. Werklozen voelen zich rondgepompt in zinloos onbetaald werk zonder uitzicht op een betaalde baan. Tijdens sollicitatietrainingen leren ze dat ze moeten liegen op hun cv, wat ook werklozen elders in het land tijdens cursussen standaard te horen krijgen. Uit een onderzoeksrapport van SP-raadslid Mahmut Erciyas blijkt dat er veel mis is bij De Rotonde. Onder druk van de SP heeft het college van B&W wat veranderingen aangebracht of toegezegd, zoals minder dagdelen dwangarbeid per week, een betere informatievoorziening, betere arbeidsomstandigheden, en het aanstellen van een vertrouwenspersoon voor de werklozen. Kritisch is de SP nog steeds over de manier waarop de dwangarbeiders worden bejegend door het personeel van De Rotonde. Dat alles niet ineens koek en ei is, blijkt ook uit de dwangtherapie die de gemeente oplegt aan bijstandsgerechtigden van wie ambtenaren menen dat ze niet willen werken. Na het volgen van cognitieve gedragstherapie zou er plotseling betaald werk voor hen zijn, hoewel er landelijk gezien nog geen honderdduizend vacatures openstaan voor meer dan zevenhonderdduizend werklozen. Gekscherend wordt dat “het wonder van Oss” genoemd.

In Oosterhout heeft bijstandsgerechtigde Raven al jarenlast last van intimidatie door gemeente-ambtenaren. Ze weet zich succesvol te verzetten tegen dwangarbeid en dwangtherapie. In Gilze en Rijen moeten werklozen “verplicht hardlopen” of “pittig wandelen” voor hun uitkering. Dat gebeurt twee keer per week op de atletiekbaan van Spiridon. Weigeren ze dat, dan kan hun uitkering worden stopgezet. In Boxmeer is de SP uit het college van B&W gestapt wegens de invoering van dwangarbeid. In Breda moeten bijstandsgerechtigden aan de slag in het Liesbos. Ze moeten snoeien, harken en zwerfvuil opruimen. En ze krijgen daarbij “gedragsveranderingen” aangeleerd. Omgekeerd krijgt de gemeente Breda niet aangeleerd dat tegenover dit soort werk een salaris en een arbeidscontract hoort te staan. In Bergen op Zoom wil de VVD werklozen inzetten bij kleine winkelcentra en buurtsupermarkten, die zo “levensvatbaar” gehouden zouden moeten worden. Over de “levensvatbaarheid” van dwangarbeiders zwijgen de liberalen.

Zeeland

De gemeente Goes laat bijstandsaanvragers onderbroeken vouwen in het Nijverheidscentrum. Orionis Walcheren, de verzamelnaam voor de sociale dienst, de sociale werkplaats, de schuldhulpverlening en het reïntegratiebedrijf van de gemeenten Vlissingen, Middelburg en Veere, maakt misbruik van werklozen. Orionis dwingt bijstandsgerechtigden een contract te ondertekenen om een jaar lang 32 uur per week niet nader genoemde dwangarbeid te verrichten. Bijstandsgerechtigde Joris weigert dat te doen. Zijn uitkering wordt daarom stopgezet, waardoor hij maandenlang zonder inkomen zit. Hij spant een rechtszaak aan tegen de stopzetting, die hij uiteindelijk wint. Die overwinning betekent een steun in de rug voor alle bijstandsgerechtigden en levert ook veel publiciteit op. Dat leidt tot een bijeenkomst van de SP, waar Orionis onder vuur komt te liggen van woedende dwangarbeiders. Protest tegen Orionis blijkt hard nodig, getuige het verhaal van dwangarbeidster Belle die maar liefst viereneenhalf jaar gratis moet werken, zogenaamd om “arbeidsritme” op te doen.

Bij Orionis moeten werklozen allerlei werk doen. In het stadsvernieuwingsgebied zijn ze bezig met sloopbeheer. Ze moeten panden leegmaken en dichtspijkeren en ze moeten surveillancetaken uitvoeren. Ook moeten ze afval en zwerfvuil ophalen en afvoeren. Verder moeten ze afvalbakken controleren en legen, hondenpoep opruimen, straatmeubilair onderhouden en repareren, portieken, braakliggende terreinen en strandopgangen schoonhouden, “illegale” posters en graffiti verwijderen, fietsen maken, in een kringloopbedrijf werken, boodschappen en andere huishoudelijke klussen doen, in de groenvoorziening werken, en kleding wassen en repareren. Wellicht ten overvloede: het gaat hier allemaal om verplicht onbetaald werk. Dwangarbeider Jonathan probeert met een briefcampagne om een toeleveringsbedrijf ertoe te bewegen om de samenwerking met Orionis te beëindigen. Goed nieuws uit Terneuzen: daar laat de gemeente weten geen dwangarbeid aan bijstandsgerechtigden te willen opleggen. Zo kan het dus ook.

Zuid-Holland

In Krimpen aan den Lek is een werkloze ict-er een onbetaalde vuilnisman geworden. Hij moet 36 uur per week werken en daarnaast ook nog blijven solliciteren, met een minimum van vijf brieven per week. Hij krijgt te horen dat hij misschien bij Connexxion kan gaan werken, als taxichauffeur voor het vervoer van kinderen naar het speciaal onderwijs. Voorwaarde is wel dat hij dat eerst drie maanden gratis doet. In Spijkenisse krijgen twintig bijstandsgerechtigden een training tot “respijtzorger” ofwel “mantelzorgondersteuner”. Het gaat om langdurig werklozen die in hun eigen leven veel problemen hebben. Maar in plaats van zorg te krijgen, moeten ze die geven.

Ook in Rotterdam ruimen werklozen sneeuw. Het project wordt gecoördineerd door de Vrijwilligerswinkel, waardoor verhuld wordt dat het om regelrechte dwangarbeid gaat. De Vrijwilligerswinkel laat zich door de gemeente gebruiken om zeker twaalfhonderd bijstandsgerechtigden in allerlei dwangarbeidtrajecten te duwen. “Verplicht vrijwilligerswerk doen past in het beleid van de gemeente Rotterdam om mensen zonder baan te activeren, zodat de kans op echt werk groter wordt en mensen niet in een sociaal isolement raken”, aldus de bekende blabla waarmee de overheid profiteert van de gratis arbeid van bijstandsgerechtigden. Werklozen moeten werken in de plantsoenen, ze moeten papier prikken, rijden met de poepscooter, en straten vegen. Ook worden ze ingeschakeld in de thuiszorg, waardoor betaalde medewerkers hun baan dreigen kwijt te raken. Arbeidsverdringing dus. Evenals in andere gemeenten, ontstaat zo concurrentie tussen betaalde arbeiders en onbetaalde dwangarbeiders. Bijstandsgerechtigde Leen beschrijft de vernederende gang van zaken in de lokale reïntegratie-industrie. Hij moet dwangarbeid doen bij de vuilophaaldienst Roteb. In de deelgemeente Charlois krijgen werklozen een “lifestylecoach” toegewezen. Ze zijn verplicht om aan hun eigen fitheid te gaan werken. Toch weer een stukje werkgelegenheid: voor de coach, wel te verstaan… In Maassluis moet bijstandsgerechtigde Marius papier prikken en zijn vrouw sokken inpakken. Hij weigert dat nog langer te doen. Diverse gemeenten sturen een hele horde bijstandsgerechtigden naar de tuinbouwkassen in het Westland. Het project wordt groots aangekondigd, maar mislukt vrijwel volledig.

Ook de gemeente Den Haag organiseert een massale oproepactie. Werklozen optrommelen, in grote groepen bijeenbrengen en op straffe van korting op hun uitkering klaarstomen voor dwangarbeid en flexwerk. Met dat soort opjaagcampagnes hopen grote steden als Den Haag en Rotterdam zoveel mogelijk werklozen uit de bijstand te krijgen. Duizenden Haagse bijstandsgerechtigden, onder wie Katja, moeten op commando verschijnen voor een vleeskeuring door een reusachtig leger ambtenaren. Dwangarbeidster Parvaneh moet voor de Haeghe Groep, een bedrijf in de sociale werkvoorziening, de hele dag snoep inpakken. Ze werkt naast mensen met een arbeidshandicap, maar krijgt in tegenstelling tot hen geen salaris en geen contract. Ze moet stickers op de verpakking plakken en de zakken snoep in dozen stoppen. “Op de stickers kan ik zien voor welk bedrijf het bedoeld is. Bijvoorbeeld voor De Tuinen, Aldi, Albert Heijn, Lidl en Etos. Soms loop ik door een van deze winkels en dan zie ik een product dat ik zelf de hele dag heb staan inpakken. Geen haar op mijn hoofd die eraan denkt het te kopen. Het komt echt mijn neus uit.” Illustratief voor het grootscheepse verdringen van betaalde banen is de zaak van stratenveger Harry. Hij wordt ontslagen vanwege de bezuinigingen, belandt in de bijstand en moet vervolgens onbetaald… straten vegen. “Om werkervaring op te doen”, krijgt hij doodleuk te horen. Netto resultaat: hij heeft per maand 400 euro minder inkomen, waarmee de gemeente zichzelf spekt. De fractie Onafhankelijk Den Haag wil werklozen inzetten om fiets- en voetpaden sneeuwvrij te maken. Dat is in het belang van fietsers en van ouderen, voor wie de besneeuwde paden levensgevaarlijk kunnen zijn, stelt men. Maar als volksvertegenwoordigers zo begaan zijn met het welzijn van hun stadsgenoten, waarom pleiten ze er dan niet voor om dit werk betaald te laten verrichten?

In Leidschendam-Voorburg en Voorschoten moeten werklozen koffie schenken in een verzorgingstehuis, helpen bij sport- en spelactiviteiten en wandelen met ouderen. Het gaat om een pilotproject. Volgens de Cliëntenraad Sociale Zaken van Leidschendam-Voorburg worden de dwangarbeiders op de werkvloer geïntimideerd door de voortdurende dreiging van stopzetting van hun uitkering. Ze ervaren de tewerkstelling als negatief en uitzichtloos, krijgen onvoldoende begeleiding en gelegenheid om te solliciteren naar een betaalde baan, en weten vaak niet eens dat ze in een werktraject zitten. Aldus een rapport van de Cliëntenraad op basis van een enquête onder alle bijstandsgerechtigden in de gemeente. In Zoetermeer zet de gemeente werklozen in om “de veiligheid in de wijken” in de gaten te houden. Deze “wijkstewards” moeten onder meer overlast als zwerfvuil, ruzies en vandalisme signaleren. Ook zijn de “toezichthouders” aanspreekpunt voor inwoners en ondernemers.

Sinds drie jaar zijn Doorbraak-activisten in Leiden bezig met een strijdexperiment tegen dwangarbeid. Via onderzoek, acties, bijeenkomsten en gesprekken met dwangarbeiders probeert Doorbraak het systeem van verplicht onbetaald werken te ontregelen en onbeheersbaar te maken. De activisten streven ernaar om via de methoden van organizing van onderop collectief protest op te bouwen. Centraal staat het dwangarbeidcentrum DZB, waar bijstandsgerechtigden sponzen inpakken, stickers op shampooflessen plakken, klikwieltjes maken, fietsen repareren en allerlei ander productiewerk doen. Bedrijven als Action, C1000, Lidl en Aldi profiteren daarvan. In de strijd tegen dwangarbeid weet Doorbraak kleine successen te boeken. Individuele bijstandsgerechtigden, zoals Achmed, boeken in samenwerking met Doorbraak soms inspirerende overwinningen. Dwangarbeiders vertellen over hun ervaringen en verzet op de werkvloer, zoals Mustafa. Doorbraak-activisten weten een flinke druk te ontwikkelen op de managers van de DZB en de verantwoordelijke wethouder, die zich gedwongen zien om hun harde beleid enigszins bij te stellen. Ze beseffen terdege dat Doorbraak de praktijk van de dwangarbeid nauwlettend en kritisch in de gaten houdt. Van hun kant leidt dat tot intimidatie en repressie, waartegen Doorbraak dan weer protesteert.

Noord-Holland

In het Gooi zetten vier gemeenten werklozen in in de thuiszorg, in de groenvoorziening, in de schoonmaaksector, bij taxivervoer en bij taalprojecten. In Amsterdam levert het actiecomité Dwangarbeid Nee, waar ook Doorbraak aan meedoet, sinds 2013 strijd tegen dwangarbeid, via acties, bijeenkomsten, onderzoek en gesprekken met dwangarbeiders. In het comité zitten ook mensen van de FNV, de Bijstandsbond en de Amsterdamse SP. Dwangarbeiders ruimen sneeuw, onder meer voor de deur van bejaardentehuizen. In de buurt Nieuw-West worden werklozen ingezet om “het gevoel van veiligheid” te vergroten in de winkelgebieden Plein 40-45 en het Osdorpplein. Per plein staan tien “gastheren en -vrouwen” klaar voor vragen van bezoekers en voor een luisterend oor. Ze moeten bovenop de camera’s en het blauw op straat extra ogen en oren vormen voor controle, veiligheid en een aantrekkelijk koopklimaat. Aldus de overheidspropaganda. Een ander project is de Formulierenbrigade, waarbij bijstandsgerechtigden andere werklozen helpen bij het invullen van lastige formulieren. Opnieuw lekker goedkoop voor de gemeente. Ook worden er werklozen aan het werk gezet als gratis horecapersoneel in het stadhuis. Verder moeten ze werken in de groenvoorziening in het Amsterdamse Bos. Dwangarbeiders klagen daar steen en been over hun arbeidsomstandigheden en staken zelfs. Evenals in veel andere gemeenten, moeten werklozen ook stadsarchieven digitaliseren.

Veel kritiek en verontwaardiging leeft er onder bijstandsgerechtigden die moeten werken in het dwangarbeidcentrum aan de Laarderhoogtweg in Amsterdam-Zuidoost. Daar moeten ze onder meer schoenen poetsen, nietjes uit papier loshalen, dossierpagina’s tellen en strijken. Ze hebben een waslijst aan klachten, wat leidt tot een uiterst kritisch onderzoeksrapport van Dwangarbeid Nee. Ook De Volkskrant besteedt uitgebreid aandacht aan de kritiek op het dwangarbeidcentrum, waarna veel publieke ophef volgt. Dwangarbeid Nee-activisten oefenen druk uit op de managers van het dwangarbeidcentrum en prikken hun reclamepraatjes door. In Schagen, Den Helder en Hollands Kroon worden werklozen opgeleid en ingezet bij het taxivervoer voor leerlingen, waarmee ze betaald werkenden verdringen. Dat blijkt uit de aflevering “Werkloos in crisistijd” van Zembla. Evenals elders, moeten werklozen in Den Helder sneeuw ruimen bij bejaardentehuizen.

Ben je werkloos of ken je werklozen? Wil je melding maken van feiten en ervaringen rond dwangarbeid en de strijd ertegen? Wil je je verhaal publiceren en in actie komen? Neem dan contact op met Doorbraak: dwangarbeid@doorbraak.eu of 071-5127619.

Harry Westerink