Honderd jaar geleden overleed Kropotkin, zijn denken blijft inspireren

Vandaag is het precies honderd jaar geleden dat de Russische anarchist Peter (Pjotr) Kropotkin overleed. Wie was Kropotkin precies en waarom moeten we hem vandaag de dag nog steeds lezen? Een draadje.

Prins Pjotr Kropotkin werd in 1842 geboren. Zijn familie behoorde tot een van de hoogste adellijke standen in het tsaristische Rusland. Op jonge leeftijd werd hij lid van een exclusief pagecorps, en alles wees erop dat hij een succesvolle militaire carrière tegemoet kon zien.

Dat liep anders. Tijdens zijn militaire opleiding groeide zijn interesse in wetenschap. Hij nam deel aan een aantal geografische expedities in Oost-Azië en Siberië. In die tijd las hij ook het werk van politiek theoretici als P.J. Proudhon, J.S. Mill, en Alexander Herzen.

In 1867 verliet Kropotkin (tot ontsteltenis van zijn adellijke familie) het leger en besloot hij te gaan studeren. Al snel maakte hij enige naam als geograaf. Na een verblijf in de Jura (destijds een hotspot van anarchistisch activisme) bekeerde hij zich tot het anarchisme.

Na terugkeer in het tsaristische Rusland werd hij vanwege zijn revolutionaire sympathieën gevangen gezet in de gevreesde Petrus- en Paulusvesting. In zijn “Memoires van een revolutionair” (1899) beschrijft hij zijn spectaculaire ontsnapping uit de gevangenschap.

Zoals veel prominente revolutionairen in die tijd leed hij de daarop volgende jaren een zwervend bestaan. Zwitserland en later Frankrijk zetten hem uit, maar uiteindelijk settelde hij in London en later het Britse Brighton (waar stadsbus 650 nog altijd naar hem is vernoemd).

Kropotkin leverde in die jaren veel belangrijke bijdragen aan de wetenschap én anarchistische theorie. Zijn beroemdste boek is “Mutual aid” (1902), waarin hij betoogt dat competitie en strijd niet de enige drijfveren zijn in de evolutie, maar ook samenwerking en solidariteit.

Veel dierlijke soorten, zo betoogt Kropotkin, hebben kunnen evolueren juist omdat ze goed en onzelfzuchtig samenwerkten. Hij trekt parallellen met de ontwikkeling van de menselijke samenleving door de eeuwen heen (en noemt onder andere gildes en reddingsmaatschappijen als voorbeeld).

Het afgelopen jaar stond deze term “mutual aid” weer in de belangstelling, naar aanleiding van de verschillende vormen van wederzijdse hulp en samenwerking die ontstonden in reactie op de coronacrisis (bijvoorbeeld voedselbanken).

Voordat u roept: “Oh, alle mensen deugen!” Inderdaad, Bregman is duidelijk door Kropotkin beïnvloed. Kropotkin was ook een belangrijke inspiratiebron voor Roel van Duyns “Kabouterbeweging” in de jaren zeventig.

Dat beeld van Kropotkin als een soort hippy avant la lettre is verre van terecht. Volgens historicus Ruth Kinna werd dit romantische beeld na Kropotkins dood gecultiveerd om hem te onderscheiden van die ándere Russische anarchist: Mikhail Bakoenin.

Maar Kropotkin was wel degelijk een revolutionair. In “De verovering van het brood” (1892) pleit hij voor een anarcho-communistische samenleving: directe onteigening van productiemiddelen; afschaffing van betaalmiddelen; decentralisering van politieke besluitvorming, enzovoorts.

(Ander weetje: de titel van dat laatste boek is dus ook waar de term “breadtube’ vandaan komt. Letten jullie op, @BROODBUIS?)

Kropotkins derde beroemde boek is “Fields, factories, and workshops” (1899), waarin hij laat zien hoe recente technologische ontwikkelingen het potentieel creëren voor de vestiging van zo’n anarcho-communistische samenleving.

In dat opzicht zijn er verbanden met het denken van de hedendaagse autonoom-marxist Antonio Negri. Beiden zoeken de potentie voor een radicaal nieuwe samenleving in bestaande technologieën en vormen van organisatie waarop het kapitalisme parasiteert.

Tegen het einde van zijn leven raakte Kropotkin overigens gebrouilleerd met veel van zijn anarchistische kameraden. Tot verdriet van velen koos hij tijdens de Eerste Wereldoorlog partij voor de Entente. Na de Februari-revolutie van 1917 keerde hij terug naar Rusland.

Anders dan veel andere anarchisten werd Kropotkin door de bolshevisten met alle egards behandeld. Naar verluidt probeerde Lenin hem nog enige tijd voor zijn zaak te winnen. Kropotkins begrafenis in 1921 was de laatste openlijke anarchistische betoging in de Sovjet-Unie.

Tot slot: wat moeten we vandaag de dag met Kropotkins politieke theorie? Deels is het gedateerd. Volgens hedendaagse critici is zijn evolutionaire theorie van de wederzijdse hulp bijvoorbeeld gebaseerd op een essentialistisch en beknottend idee van de “menselijke natuur”.

Toch zijn er twee manieren waarop Kropotkins denken ook vandaag de dag tot de verbeelding blijft spreken. Enerzijds is het gewoon inspirerend om te lezen hoe men ruim honderd jaar geleden (vaak veel meer dan nu) durfde na te denken over een radicaal andere samenleving.

Ten tweede is in de twintigste eeuw een lezing ontstaan van Kropotkin die uitgaat van de idee dat anarchisme niet zozeer een ver gelegen ideaal is, maar ook een bestaande politieke praktijk (zie onder andere het werk van Paul Goodman en Colin Ward).

In heel veel opzichten zijn we, op tal van manieren/relaties in ons dagelijks leven, allemaal al lang anarchisten. Dit is wat wijlen David Graeber “baseline communism” noemt in zijn zeer lezenswaardige boek “Debt: the first 5000 years”.

Een vergelijkbare lezing vinden we in Rebecca Solnits “A paradise built in hell”, waar zij beschrijft hoe alternatieve vormen van samenwerking, organisatie en distributie ontstaan in tijden van catastrofe, wanneer de staat zich terugtrekt en burgers aan hun lot over laat.

Tot slot heeft Kropotkin flinke invloed gehad op recente radicaal-democratische experimenten in Rojava of West-Koerdistan – met name via het denken van Murray Bookchin en Abdullah Öcalan, die vanuit de gevangenis pleit voor democratisch confederalisme.

Meer lezen? Kelder Uitgeverij publiceerde een groot deel van Kropotkins oeuvre in Nederlandse vertaling, en een mooie, toegankelijke inleiding in zijn denken door Michael Lausberg (ik schreef er een nawoord bij over de actualiteit van Kropotkin).

Mathijs van de Sande

(Dit artikel verscheen eerder als draadje op Twitter.)

PS Vrijwel tegelijk met dit draadje postte de Vrije Bond er ook een over Kropotkin met nog iets meer biografische details.