Indrukwekkend fotoboek over vluchtelingen

“Mijn camera functioneert niet als filter om de emoties van demonstranten op afstand te houden, maar als spandoek om radicale speldenprikken te verbeelden”, aldus Jan Kees Helms. Hij is kunstenaar en gebruikt fotografie, film en geluid om verhalen te vertellen. Morgen wordt zijn boek “Deportatie”, vol foto’s van vluchtelingen, en een bijbehorende cd gepresenteerd.

“Bekende beelden in al hun beklemming. Vertrouwde taferelen, in al hun treurigheid. Menigten van desperate, berooide en bange mensen op perrons, wachtend op treinen met onbekende bestemming. Opgesloten mensen, in beklemmende gebouwen achter hekwerken in bossen, een flink eind buiten de bebouwde kom. Vluchtelingen wachtend op transport naar… Ja, waarheen eigenlijk?” Zo begint het voorwoord dat activist Peter Storm schreef voor het boek van Helms.

Helms is sinds zijn jeugd geboeid door de Tweede Wereldoorlog. Zijn aanvankelijke fascinatie voor het verzet en de militaire strijd veranderde tijdens zijn puberteit in een meer kritische blik. Hij ging nadenken over de betekenis van militarisme, neo-fascisme en nationalisme. Als leerling psychiatrisch verpleegkundige werd hij geconfronteerd met Joodse oorlogsslachtoffers en de zogenaamde tweede generatie-problematiek bij kinderen van concentratiekampgevangenen en onderduikers. Dat heeft ertoe geleid dat hij nu veelvuldig te vinden is op demonstraties tegen het oprukkende rechts-extremisme, tegen het vluchtelingenbeleid en tegen politiegeweld. Foto’s van zijn hand zijn eerder op de site van Doorbraak verschenen, onder meer hier, hier, hier, en hier.

Noodklok

In “Deportatie” zien we fotobeelden van vluchtelingen, de treurige gebouwen waarin ze verblijven en van actievoerders die hun mond opentrekken tegen onrecht, voor gelijkwaardigheid en vrijheid van beweging opkomen, en de confrontatie met de politie aangaan. “Ik blijf mij verbazen en irriteren over het fysieke politiegeweld om activistische bewegingen in de kiem te smoren, dat overheidsgeweld neemt alleen maar toe. Tijdens demonstraties tegen opkomend neo-fascisme, vreemdelingenhaat, politiegeweld en het Europese vluchtelingenbeleid weet ik mijn weg te vinden in de dynamiek van de demonstranten en de politie-eenheden. Ik word blij van de strijdkracht die demonstranten tentoonspreiden. Toespraken beuren mij op en ontroeren mij”, aldus Helms.

Die beelden worden afgewisseld met foto’s van doorgangskamp Amersfoort en concentratiekamp Auschwitz in Polen, waar hij eind 2015 een bezoek aan bracht. “Uitspraken van populistische politici van nu worden vergeleken met toespraken van nazistische politici uit de jaren dertig en veertig. Op dit moment worden uitzettingen van uitgeprocedeerde asielzoekers en illegalen vergeleken met deportaties van joden naar vernietigingskampen. Het verzachtende woordgebruik van de overheidsinstanties zou vergelijkbaar zijn met de woorden die de nazi’s destijds gebruikten om de massavernietiging te verdoezelen. De overeenkomsten zijn zeker aanwezig en de kiem die is gelegd voor een restrictiever vluchtelingenbeleid en meer racisme ontspruit langzaam maar zeker. En eerlijk gezegd maakt dat het mogelijk om uitsluiting van bevolkingsgroepen te doen rechtvaardigen… maar ik besefte tegelijkertijd glashelder dat een vernietigingskamp totaal iets anders is dan een detentiecentrum.”

Helms brengt de nuance aan, maar luidt wel de noodklok om te voorkomen dat het weer zover komt als onder het nazi-regime. Het is een oproep om niet te zwijgen, niet weg te kijken, maar te beseffen wat er gaande is en daar een halt aan toe te roepen. Zijn foto’s zijn helder, scherp, veelzeggend.

Field-recordings

De live presentatie van “Deportatie” bestaat uit field-recordings die zijn gemaakt in Auschwitz en in Oswiecim in Polen. De geluidsopnames, van bijvoorbeeld het geschuifel van mensen in het voormalig crematorium van Auschwitz I, worden aangevuld door meditatieve gitaardrones en melancholische pianopartijen. De muziek wordt ondersteund met vertraagde filmopnames van het voormalige kamp Auschwitz-Birkenau. Het stuk “Europa” verbeeldt de migratie, het lange wachten en de effecten van Fort Europa op de vluchteling.

De presentatie van het fotoboek “Deportatie” en de bijbehorende cd vindt plaats op 30 april 2016 om 17.00 uur (inloop vanaf 16.30 uur). Locatie: Centrum voor Fotografie en Muziek Sint Aegtenkapel, ’t Zand 37, Amersfoort.

Ellen de Waard