Marktwerking in gevangenisindustrie
Het nieuwe Zestienhoven wordt ontworpen, gebouwd, onderhouden en geëxploiteerd door het Consortium DC16, een samenwerkingsverband tussen EGM-architecten, Strukton, Ballast Nedam, ISS, en Smits van Burgst. De contractwaarde is 100 miljoen, de looptijd 25 jaar. Deze manier van werken heet “publiek-private samenwerking” (pps). De overheid betaalt voor het gebruik van de gevangenis. De bedrijven exploiteren de bajes en lopen dus zelf de risico’s, maar mogen ook de winst opstrijken. Zo wordt de gevangenissector overgeleverd aan de kapitalistische marktwerking. Het ministerie van Financiën is enthousiast. In een rapport uit 2003 dringt men erop aan om “op de kortst mogelijke termijn onomkeerbare stappen op weg naar de realisatie van een pps-gevangenis” te zetten.
Schrikbewind
Vroeger werden alleen bij de bouw van gevangenissen particuliere bedrijven ingeschakeld. Maar de laatste jaren worden ook steeds meer diensten in gevangenissen overgedragen aan bedrijven. Zo is tegenwoordig vaak een deel van de gevangenisbewaking niet meer in dienst van de overheid, maar van Group 4 Securicor, een internationaal beveiligingsbedrijf. In geval van pps wordt de hele exploitatie van de gevangenis geprivatiseerd, uitgezonderd het initiatief voor de bajes, het toezicht op “het product”, en het toewijzen en disciplinair straffen van de gevangenen. Dat blijven namelijk overheidstaken. Een “bewindvoerder” van het ministerie van Justitie is verantwoordelijk voor het bajesregime en de geweldsuitoefening door de staat. Een private directeur draagt zorg voor de bedrijfsvoering. Het rapport uit 2003 erkent dat dat tot problemen kan leiden: “Regime en bedrijfsvoering hangen echter sterk samen en een dergelijke manier van werken zal daardoor mogelijk leiden tot conflicten.” Volgens het rapport is het de bedoeling om de bewaking volledig over te geven aan private partijen. Daarmee zou de uitvoering van de “regime-activiteiten” onder verantwoordelijkheid van particuliere bewaking komen te liggen.
Dat de staat haar eigen geweldsmonopolie overdraagt aan de private sector, wordt “door sommige mensen aarzelend” ontvangen, aldus het rapport. Dat zouden echter “emotionele overwegingen” zijn, gevoed door “beelden en misvattingen”. Een “schrikbewind” zou in Nederland niet kunnen voorkomen, omdat een pps-gevangenis “onmogelijk een gesloten systeem kan zijn”. Gevangenen zouden bijvoorbeeld de media kunnen inlichten over misstanden. In de meeste bajessen is het voor hen echter verboden om met media contact te leggen. In de regel worden gevangenen die contact zoeken met media in een isoleercel gegooid, zo hebben illegalensteungroepen ervaren.
Het rapport verwijst naar particuliere tbs-instellingen en jeugdinrichtingen, waar alle bewakingstaken door niet-ambtenaren worden uitgevoerd. Dat zou daar “niet bezwaarlijk gebleken” zijn. Maar in een twee jaar ouder rapport zei hetzelfde ministerie nog dat deze inrichtingen nadrukkelijk niet op één lijn gesteld mochten worden met illegalenbajessen en strafgevangenisen. Tbs-instellingen en jeugdinrichtingen zouden namelijk “ideëel” zijn, en “niet aan marktwerking onderhevig. De particuliere inrichtingen hebben geen winstoogmerk en kennen geen prijsconcurrentie.” In dat eerdere rapport van 2001 zag men marktwerking overigens ook al als “een van de meest bepalende elementen in de te behalen voordelen van pps.” Dat zou een financieel voordeel geven van 20 procent, terwijl het “niet per definitie in een algehele kwaliteitsvermindering” zou ontaarden.
Smeergeld
Volgens EGM-architect Eric Fokkema is het criterium voor het selecteren van een consortium van bedrijven “de economisch meest voordelige inschrijving”, en “niet het ontwerp, de ontwerpvisie, de stedenbouwkundige inpassing, de logistiek of de functionaliteit”. In de concurrentiestrijd om het contract kunnen bedrijven van wie de prijsopgave duurder uitvalt dat niet meer inhalen met kwaliteit. “Minimum = maximum”, meent Fokkema, “geld is leidend”. Als warm voorstander van pps maakt zijn architectenbureau deel uit van het Consortium DC16. De architecten willen graag geld verdienen aan het Nederlandse opsluitbeleid tegen illegalen. Eerder ontwierp EGM al het huidige en het nieuwe Kamp Zeist en de Zaanse bajesboten. Maar het bedrijf probeert de publieke opinie wijs te maken dat het goede bedoelingen heeft. EGM-architect Arnold Sikkel beweert bijvoorbeeld dat het ontwerp van deportatiebajes Zestienhoven een “verblijfsruimte voor uitgeprocedeerde moeders met kinderen betreft. Op dit moment verblijven deze moeders nog in deplorabele loodsen”. Hij vermeldt er wijselijk niet bij dat EGM die “deplorabele loodsen” zelf ontworpen heeft.
Geld verdienen aan het opsluiten van mensen. Marktwerking en winst als leidende motieven kunnen gruwelijke gevolgen hebben. Dat bewijst het verhaal van een private jeugdgevangenis in de Amerikaanse staat Pennsylvania. Die betaalde smeergeld aan twee rechters om hen te bewegen tot meer veroordelingen en hogere straffen. Per gevangene kreeg de bajes een bepaald bedrag aan overheidssubsidie. Meer dan 2.000 jongeren zijn daarvan de dupe geworden. De twee rechters verdienden zo 2,8 miljoen dollar en het bedrijf kreeg een contract ter waarde van 58 miljoen.
Actiegroepen
De grotere betrokkenheid van bedrijven bij het opsluiten van illegalen trekt ook de aandacht van actiegroepen. De Werkgroep Stop Deportaties (WSD) voerde al drie keer actie bij de EGM-kantoren in Rotterdam en Dordrecht. “Het is een misvatting dat die gevangenissen er persé moeten zijn”, aldus een WSD-activist. “Als geen enkel bedrijf mee zou doen, dan zouden ze er ook niet komen.” Eerder blokkeerde de actiegroep tal van illegalenbajessen. Nu probeert de WSD te voorkomen dat dergelijke gevangenissen überhaupt worden gebouwd. Het EGM-bureau is volgens de actiegroep “de spil in het ontwerpen” ervan. Met de campagne Stop DC16 richt de groep zich ook op andere bedrijven die bezig zijn met het nieuwe Zestienhoven. De kritische informatie op de campagnesite zette het consortium zo onder druk dat men zich gedwongen zag om de eigen site over Zestienhoven van het net te halen.
Niet alleen de WSD heeft haar actieterrein verlegd. De Anarchistische Anti-deportatie Groep Utrecht (AAGU) eiste in een brief aan bedrijven die bij Kamp Zeist zijn betrokken dat ze hun samenwerking met die illegalenbajes beëindigen. AAGU hield ook al drie keer een folderactie bij uitzendbureaus die bewakers voor illegalenbajessen ronselen. Andere activisten publiceerden een overzicht van alle bedrijven die “helpen met het gevangen zetten van mensen zonder papieren”.
Tegen het opsluiten van illegalen in publieke en private gevangenissen moet principieel stelling worden genomen. De vercommercialisering van de gevangenisindustrie hangt samen met de privatisering van de hele samenleving. De filosofie van de allesbepalende marktwerking is kil en harteloos. Menselijke behoeften worden volkomen ondergeschikt gemaakt aan het streven naar winst. Voor illegalen betekent marktwerking een verdere verslechtering van hun positie. Als uiterste onderlaag van de samenleving zijn zij vaak de eersten die de klappen krijgen.
Mariët van Bommel