Minimumlijders kunnen hun recht nauwelijks nog halen

Ook op het gebied van de rechtspraak hakt het kabinet Bruin I met de botte bijl van de bezuinigingen. Mensen met lage inkomens moeten meer betalen voor rechtszaken en krijgen minder vergoeding voor rechtshulp. Ook de sociale advocatuur dreigt te moeten inleveren. Het pakket maatregelen wordt stukje bij beetje door de strot van de armen geduwd. Zo hoopt Bruin I te verdoezelen dat het voor minimumlijders veel moeilijker gaat worden om hun gelijk bij de rechter te halen. De toch al geringe mogelijkheden om onrecht via de regels van de staat ongedaan te maken, dreigen nu vrijwel geheel te verdwijnen.

Het beleid van Bruin I is een regelrechte oorlogsverklaring aan de onderkant van de samenleving. De afzonderlijke bezuinigingen zijn op zich al volkomen absurd, maar de opeenstapeling van maatregelen zorgt ervoor dat velen aan die onderkant werkelijk aan alle kanten gepakt zullen worden. Doorbraak schreef eerder al over de voornemens van het kabinet op het gebied van de uitkeringen, de gesubsidieerde arbeid, het huurbeleid, het openbaar vervoer, de gezondheidszorg, de kinderopvang, en het onderwijs. De vriendjes van Rutte en co, kort gezegd: de rijken en de bedrijven, blijven niet alleen buiten schot, maar worden zelfs gespekt.

Het kabinet wil 240 miljoen bezuinigen op de rechtspraak. Men vreest dat ontevreden mensen steeds meer rechtszaken gaan aanspannen, als gevolg van de crisis en het afbraakbeleid. Als een arbeider door de crisis wordt ontslagen, dan dreigt hij dus ook nog eens meer geld te moeten dokken om zijn ontslag aan te vechten. Overigens heeft het Europese Hof de Nederlandse overheid op de vingers getikt, omdat verdachten van een strafbaar feit voor hun eerste verhoor geen advocaat blijken te krijgen. VVD-staatssecretaris Fred Teeven van Justitie noemt dat “een tegenvaller”. Nu de overheid wordt verplicht om verdachten eerder een advocaat toe te wijzen, levert dat extra onkosten op. Dat zet Bruin I in als argument om op andere fronten binnen de rechtspraak meer te gaan bezuinigen.

Bijenkorf

Het kabinet lijkt op een cd met krassen erin. De melodieën “duurder” en “eigen verantwoordelijkheid” worden eindeloos herhaald. Teeven doet met zijn bezuinigingsplannen ook een duit in het zakje. De Orde van Advocaten is daar kritisch over. Bruin I doet alsof het iemands eigen schuld is als hij een rechtszaak begint, aldus de advocaten. Maar bij scheiding is het verplicht om naar de rechter te stappen. En hoeveel keuze heeft een bijstandsgerechtigde als zijn enige inkomstenbron wordt ingetrokken door de gemeente? Soms worden mensen gedagvaard door anderen en komen ze zo in een rechtszaak terecht, zonder het zelf te willen. De overheid beschouwt de rechtspraak als een soort Bijenkorf waar mensen uit vrije wil kunnen rondshoppen, stellen de advocaten.

Maar de toegang tot de rechter komt nu wel ernstig onder druk te staan, vooral voor minimumlijders. Als het aan Teeven ligt, dan moeten mensen voor hun rechtszaken meer gaan betalen. Bijvoorbeeld de eigen bijdrage voor de advocaatkosten, die in juli al werd verhoogd en in 2012 nog meer stijgt. Opvallend is dat mensen in de laagste inkomenscategorie het meeste moeten gaan bijbetalen, namelijk zo’n 65 euro, wat neerkomt op een stijging van meer dan 50 procent. Mensen met inkomens net onder modaal daarentegen moeten slechts 50 euro meer betalen, een verhoging van maar 7 procent. De staatssecretaris rechtvaardigt die scheve verhouding door erop te wijzen dat mensen met lage inkomens het meest gebruik maken van de gesubsidieerde rechtsbijstand. Veel rechtszaken die ze voeren, komen voort uit het onrechtvaardige beleid van de overheid, maar daar rept Teeven uiteraard niet over.

Als iemand binnen een jaar meerdere keren een beroep doet op de sociale advocatuur, dan wordt de eigen bijdrage eerst verlaagd. Maar bij de vijfde keer wordt er “een omslagpunt bereikt”. Daarna moet die persoon namelijk een bijdrage van maar liefst 150 procent betalen. Het goedkoopste tarief wordt dan 285 euro. Een enkel feit kan soms tot meerdere zaken leiden. Zo zou een bijstandsgerechtigde die moet procederen tegen een beschuldiging van fraude, met als gevolg stopzetting en terugvordering van de uitkering, soms al meer dan 700 euro aan de advocaat moeten gaan betalen. Let wel: hij zit dan zonder inkomen, want de uitkering is stopgezet door de gemeente.

Bij scheidingen maakt Teeven het helemaal bont. Voor alle zaken die met de scheiding te maken hebben, dus ook alimentatie, omgangsregelingen en boedelscheiding, wil hij nog een extra verhoging van de eigen bijdrage instellen. Een huwelijk is immers ook “een zakelijke regeling”, aldus de staatssecretaris. Scheiden is vaak al vervelend genoeg, maar hij zorgt ervoor dat mensen zich daarbij ook nog in de schulden moeten steken. Hij spreekt over “duurzame afspraken” die “maatschappelijk veel meer winst opleveren”. Het gaat hem echter vooral om winst voor de overheid, want goede afspraken tussen de echtgenoten voorkomen “dat er op allerlei andere overheidsvoorzieningen een beroep wordt gedaan, zoals de bijstand en de gezondheidszorg”. Bovendien levert het minder “arbeids- en schoolverzuim” op.

Geniepig

Een ander wetsvoorstel uit de koker van de VVD-er betreft de verhoging van de griffierechten, een soort legeskosten. Een rechtszaak wordt niet behandeld door de rechter voordat die griffierechten zijn voldaan. Tot nu toe was dat eerder een symbolisch bedrag, maar het voorstel streeft naar “kostendekkendheid”. Volgens de toelichting op het voorstel heeft men een vergelijking gemaakt met andere EU-landen. “Gekozen is voor landen met de hoogste graad van kostendekkendheid”, aldus de Orde van Advocaten, die zich uitspreekt tegen het voorstel. “Er zou ook een vergelijking gemaakt kunnen worden met vijf landen die geen griffierecht heffen.” Maar dat laat Bruin I vanzelfsprekend na.

Een rechtszaak tegen de overheid gaat volgens het wetsvoorstel 250 of 400 euro kosten, voor lage inkomens minimaal 125 euro. Vroeger was dat 41 euro. In hoger beroep zouden de griffierechten dan kunnen oplopen tot duizend euro. Bedrijven en particulieren met een modaal inkomen gaan straks hetzelfde bedrag betalen. Voor particulieren is dat een flinke stijging, maar voor bedrijven een verlaging, hoe kan het ook anders met een VVD-er aan het roer. Overigens kunnen bij andere soorten zaken, bijvoorbeeld claims bij verzekeringsmaatschappijen, de griffierechten nog veel hoger uitvallen. En bij verlies van de rechtszaak komen daar de griffierechten van de tegenstander nog bij. Extra geniepig is dat minimumlijders geen bijzondere bijstand meer kunnen krijgen voor de eigen bijdrage in de advocaatkosten en de griffierechten. Ze moeten die bijdrage dus zelf ophoesten.

Bestuursorganen zullen ook hoge griffierechten moeten gaan betalen. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) spreekt verongelijkt van een “forse kostenverzwaring” voor gemeenten. Bovendien is dit “geen besparing”, aldus de VNG, “de kosten van de rechtspraak worden alleen naar andere bestuursorganen verlegt”. Ongetwijfeld zal dat uiteindelijk vooral een lastenverzwaring betekenen voor de inwoners van die gemeenten, want het geld moet toch ergens vandaan komen. Maar wie durft er nog tegen de overheid te procederen met de aangekondigde verhoging van griffierechten? De overheid moet weliswaar achteraf de griffierechten vergoeden, maar alleen als men van de rechter ongelijk krijgt. Andersom is dat niet zo. “Onevenwichtig”, klaagt de VNG, die ervoor durft te pleiten dat “om een lichtvaardig beroep op de rechtspraak te voorkomen de rechter de mogelijkheid moet hebben om de burger te veroordelen in de vergoeding van de griffierechten die door het bestuursorgaan zijn betaald”. Het bestuursrecht is natuurlijk van nature al onevenwichtig. De overheid is nu eenmaal een veel machtigere speler dan een enkele “burger”. Er is totaal geen sprake van “gelijke partijen”. En die “onevenwichtigheid” zal alleen maar groter worden als er een risico van duizenden euro’s aan vastzit. De overheid kan dan ongestoord haar gang gaan, want wie zal het nog aandurven het tegen de staat op te nemen?

Overigens is de ellende hiermee nog niet ten einde. Teeven kondigt nu al aan te gaan kijken naar een “sociaal leenstelsel” voor de rechtsbijstand in de toekomst. Dan zou iemand na het direct moeten betalen van eigen bijdrage en verhoogde griffierechten nog maanden of jaren zoet zijn met afbetalingen. Met een minimuminkomen is dat een eitje, toch?

Rechtsstaat

Behalve geld jatten uit de portemonnee van minimumlijders wil Bruin I ook de inkomsten van sociale advocaten gaan verlagen. Zo wil men maar één bedrag uitkeren voor meerdere rechtszaken rond hetzelfde probleem, en het bedrag voor één rechtszaak verlagen. Veel advocatenkantoren doen zaken van mensen aan de onderkant van de samenleving er nu al maar zo’n beetje bij. De bereidwilligheid van veel advocaten om armen en kwetsbaren te steunen dreigt zo nog meer af te nemen. Dat gaat ten koste van een goede en strijdbare rechtsbijstand.

Veel voorstellen worden niet eens behandeld in de Tweede Kamer, maar komen tot stand via lagere regelgeving. De Orde van Advocaten waarschuwt voor “onwenselijke maatschappelijke gevolgen”, als de bezuinigingen doorgaan. Het zou kunnen leiden tot “verharding van de verhoudingen, risico van eigenrichting, onrechtvaardige situaties, uiteindelijk uitmondend in een afnemend vertrouwen in de rechtsstaat.” Een flinke portie wantrouwen richting de rechtsstaat is op zich erg gezond. Toch blijft de gang naar de rechter soms nodig of zelfs verplicht. Via rechtszaken kunnen echtparen scheiden, kan een malafide verhuurder op zijn nummer worden gezet, kan een aanspraak op een individuele voorziening worden bevochten, of kan de overheid zelf worden teruggefloten. Dat soort juridische wapens mag niet verloren gaan.

Mariët van Bommel