Nijmeegse onderzoeker: “Migratiebeleid is een schandvlek van onze beschaving”

Onderzoeker Henk van Houtum heeft meerdere kritische boeken en artikelen geschreven over grenzen. “Ik zou wensen dat er een solidariteit tot stand komt die verder reikt dan het beperkte blikveld van de nationale grenzen, en waarin ieder individu, ongeacht afkomst, gelijke ontplooiingskansen krijgt. Het geluk of ongeluk waar precies je geboren bent, zou niet moeten bepalen wat je overlevings- of ontwikkelingskansen zijn”, aldus de hoofddocent Geopolitiek en Politieke Geografie van de Radboud Universiteit Nijmegen. Een interview.

Je bent hoofd van het Nijmegen Centre for Border Research. Met welk doel is dat opgezet?

Van Houtum: “Samen met een collega ben ik in 1998 het centrum begonnen. Als groep willen we allen het fenomeen grenzen beter begrijpen. En wel in al zijn facetten. Dat kunnen grenzen zijn tussen wijken of buurten, grenzen tussen naties of tussen bijvoorbeeld de EU en haar buren, of tussen de VS en Mexico. Zelf onderzoek ik vragen als: waarom maken we grenzen? Voor wie en met welke gevolgen voor onszelf en anderen? Waarom hebben bepaalde mensen toegang en anderen niet, en op basis waarvan?”

Tegenwoordig roepen steeds meer politieke partijen op om de grenzen meer te sluiten. Hoe reëel is dat?

“Dat is politiek voor de bühne. Want hoe nauwer je het legale migratiekanaal maakt, hoe groter het illegale kanaal per definitie wordt. Migratiewensen blijven er toch. Dus je creëert je eigen illegaliteitsproblematiek. Maar wellicht belangrijker nog: het is een beleid dat zichzelf uiteindelijk vernietigt omdat het alleen maar meer controle en dwang oproept. Want hoe meer de grenzen worden gesloten uit angst voor verlies van vrijheid, hoe groter het verlies van vrijheid zal zijn, waartegen juist bescherming werd gezocht. En hoe groter de angst zal zijn. Dat is het boemerang-effect van volledig gesloten grenzen. Het neemt niet de angst weg, maar construeert juist paranoia.”

En in hoeverre is dit in strijd met het partijprogramma van de gangbare politieke stromingen? De meeste partijen zijn tegenwoordig min of meer liberaal. Behoren liberalen niet voor vrije migratie te zijn?

“Je zou kortweg kunnen zeggen dat een liberaal pleit voor vrijheid, een christen-democraat voor naastenliefde, en een sociaal-democraat voor internationale solidariteit. Allemaal hebben ze een probleem om duidelijk te maken waarom vrijheid, naastenliefde en solidariteit principieel begrensd zouden moeten zijn tot alleen de eigen natie. En als vrijheid, naastenliefde en solidariteit alleen voor de eigen bevolking bedoeld zouden zijn, zijn ze als termen ongeloofwaardig, bedrieglijk en onbruikbaar geworden.”

Je pleit voor vrije migratie. Waarom?

“Een indeling in nationale staten is al lang niet meer het passende model voor de wereld van vandaag. Ik zou wensen dat er een solidariteit tot stand komt die verder reikt dan het beperkte blikveld van de nationale grenzen, en waarin ieder individu, ongeacht afkomst, gelijke ontplooiingskansen krijgt. Het geluk of ongeluk waar precies je geboren bent, zou niet moeten bepalen wat je overlevings- of ontwikkelingskansen zijn. Dat is nu wel het geval. Iemand die nu niet in het Westen geboren wordt, krijgt in principe niet of heel moeilijk toegang tot die rijke wereld. Op basis van het lot van je geboortegrond wordt een mondiaal migratiebeleid gevoerd. Maar het lot van de plek van de geboorte is geen goede grond om een rechtvaardige wereld te construeren.”

Je ziet in Europa een voorbeeld van vrije migratie op continentaal niveau. Ik zie een verschuiving van landsgrenzen naar de buitengrenzen van Europa, en naar de muren waar illegalen binnen Europa continu tegenaan lopen.

“De crux is dat beide ontwikkelingen zich tegelijkertijd afspelen. De VS en de EU hanteren intern een liberaal model van vrij verkeer van arbeid, maar doen extern het omgekeerde. Het externe grensbeleid is gericht op uitsluiting, of gevangenneming en deportatie, van vluchtelingen die de EU als ‘global safe haven’ beschouwen. Dat beleid is een schandvlek voor onze beschaving. Sinds de opening van de EU-binnengrenzen zijn er duizenden mensen aan de buitengrenzen omgekomen: op zee, in containers of vrachtauto’s, of door zelfmoord. Maar het grote aantal doden onder migranten aan de poorten van de EU wordt afgedaan als ‘collateral damage’. Alsof het in een oorlog verwikkeld is, strijdt de EU tegen de komst van vluchtelingen van buiten de EU. Maar ondertussen pikt de Unie wel selectief uit de mondiale ruif als het gaat om Filippijnse verpleegsters, Russische bruiden, Afrikaanse voetballers en Indiase computerdeskundigen. De EU heeft daardoor inmiddels veel weg van een ‘gated community’. Het spijt me te moeten zeggen dat de Europese politiek bezig is een bange, op zelfgewin beluste, moreel onrechtvaardige, xenofobische en deels op illegaliteit draaiende maatschappij te construeren.”

Is het realistisch of een utopie om bijvoorbeeld binnen de VN de grenzen op te willen heffen, zoals binnen de EU?

“Het gaat er volgens mij niet om om grenzen op te heffen, maar om de grenzen te openen voor de vrijheid van beweging. Die vrijheid is nu wel weggelegd voor de ‘light travellers’ uit het Westen, maar niet voor het merendeel van de mensheid. Het uitsluiten van mensen op grond van afkomst is discriminatie. Dat is iets wat we nationaal nooit zouden toestaan. Artikel 1 van de Grondwet staat in steen geschreven voor het huis van de democratie, het parlement in Den Haag. Ik pleit voor een mondiale handhaving van artikel 1, waarin alle mensen, waar ze ook geboren zijn en waar ze zich ook bevinden, in gelijke gevallen gelijk worden behandeld, en waarin discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht, of op welke grond dan ook, niet is toegestaan.”

Je pleit dus voor een mondiale aanpak?

“In een tijd van transnationalisme en globalisering, waarin producten, informatie, diensten en kapitaal meer dan ooit de nationale grenzen overschrijden, mogen we niet terugvallen op een archaïsche, nationalistische staatspolitiek. Ik zou wensen dat in deze eenentwintigste eeuw de starre, uitsluitende, protectionistische staatsstructuur aangepast wordt aan de moderne tijd van de kleiner geworden wereld. Daar is ook alle noodzaak toe. Het is niet voor niets dat we in toenemende mate worden geconfronteerd met mondiale ziekten als de varkensgriep, BSE en aids, en mondiale crises als de economische crisis, de klimaatscrisis en de armoedecrisis. Als de problemen zich mondiaal voordoen, dan past daar geen louter nationalistisch protectionisme meer bij. Mondiale problemen, maar ook mondiale kansen, zoals herverdeling en milieuverbeteringen, vragen om een mondiale aanpak.”

“De tijd is dus rijp voor een discussie over het vervangen van de starre en moreel onhoudbare verbondenheid tussen staten, territorialiteit en burgerschap. Dat vraagt om een federatie van staten op mondiaal niveau, met onderling open arbeidsmarkten, met een mondiaal financieel systeem, met gelijkwaardige economische ontplooiingskansen en een mondiaal belasting- en herverdelingssysteem dat tevens het gebruik en de vervuiling van natuurlijke hulpbronnen belast. Het is immoreel om via een streng protectiebeleid de eigen minstbedeelden te beschermen, en de zwakkeren elders voor de kosten te laten opdraaien. Het wordt tijd om de ogen te openen en naar wegen te zoeken om de grenzen daadwerkelijk open te stellen.”

Maar het huidige systeem van paspoorten en bewaakte grenzen is tegelijk opgekomen met de moderne kapitalistische staten. Kan kapitalisme wel bestaan zonder buitengrenzen, en binnengrenzen die illegalen uitsluiten van voorzieningen?

“Kapitalisme als systeem draait op de creatie van schaarste. Want met het verkopen van goedkoop ingekochte en duurder verkochte schaarste wordt winst gemaakt en dat maakt nieuwe investeringen mogelijk. Het principe van de nu zo verfoeide hebzucht en de uitbuiting is dus niet de anomalie, maar de kern van het systeem. Dat kan met sociaal beleid afgezwakt worden, maar dat verandert niets aan de kern van het kapitalisme. Kapitalisme raast over de velden, voortdurend op zoek naar nieuw groen gras. Want, schaarste, de term zegt het al, is eindig en daarom moet binnen het kapitalistische systeem voortdurend gezocht worden naar nieuwe mogelijkheden voor de creatie van schaarste. Grenzen zijn daarbij uiteindelijk slechts een ‘speedbumb’. Ze houden de kapitaalstroom wellicht even tegen, maar nooit permanent. In haar meest extreme vorm streeft kapitalisme uiteindelijk naar maximale vrijhandel voor allen – open grenzen dus – aangedreven door en gericht op het optrekken van muren rondom particuliere insolidariteit.”

Open grenzen zijn een mooi toekomstplan. Maar wie hebben er belang bij? Wie zouden zich ervoor kunnen gaan inzetten dat ze ook komen?

“Zolang er mensen zijn, zullen er groepsgrenzen zijn die zich ook territoriaal zullen uiten. Het gaat mij niet om het afschaffen van de grenzen, maar vooral om de vrijheid van beweging, om het openen van de grenzen. Een ieder, ongeacht aard, geslacht, sex, religie of afkomst, zou in elk land toegang moeten hebben en het recht moeten krijgen zich daar te vestigen. Ik zie niet waarom dat niet als mondiaal recht zou kunnen gelden voor ieder mens op deze aarde. Elke systematische en permanente afwijking van dat recht is een aantasting van de morele gelijkwaardigheid tussen mensen. Dus zou zowel links, dat internationale solidariteit zegt na te streven, als rechts, dat zegt op te komen voor de vrijheid, daar belang bij moeten hebben. Ik vrees echter dat de doorbraak niet van de nationale politieke partijen zal komen, gevangen als ze zijn in het nationale web van kiezen en gekozen worden. Er zal een mondiale beweging op gang moeten komen die daarvoor pleit, en die zich uiteindelijk politiek zal moeten vertalen op supranationaal niveau. Het is weliswaar nog steeds heel langzaam en kleinschalig, maar ik zie wel degelijk zo’n beweging ontstaan. Een beweging die nu nog vooral voortgestuwd wordt door een boosheid over het onrecht dat migranten wordt aangedaan aan buitengrenzen. Die boosheid is terecht en die deel ik, maar ik denk ook dat het daar niet bij zou moeten blijven. De boosheid moet uiteindelijk worden omgezet in een positieve actie, het formuleren van voorstellen die de mondiale vrijheid van beweging ook daadwerkelijk politiek mogelijk maakt. Daar wil ik graag aan bijdragen.”

Margriet Goris