Ongemak als actiemiddel

Afgelopen zondag organiseerde de Leidse bibliotheek in het kader van de “maand van de geschiedenis” een uurtje debat over “activisme anno 2018”. Naast theatermaakster, performance artist en Doorbraak-activiste Ioana Tudor waren ook choreograaf, danser en activiste Naomie Pieter, Amnesty-campagneleider Jan-Willem Dol en schrijfster Eva Rovers uitgenodigd om mee te praten. Het debat werd halverwege onderbroken door een korte maar zeer krachtige performance van Pieter en Tudor. Aan het einde was er nog even wat tijd vrijgemaakt voor vragen uit het publiek, maar dat verliep wat stroef, mede doordat de moderator vragen én antwoorden regelmatig compleet verkeerd samenvatte. Tijdens het paneldebat leek Tudor niet erg op haar gemak, samen met Pieter lag ze behoorlijk dwars en stookte ze het vuurtje flink op. Na afloop beantwoordde ze daarover een aantal vragen.

Tijdens het panelgesprek, vooraf aan jullie performance, was je heel opvallend kauwgom aan het kauwen en zelfs bellen aan het blazen, what was that about?

Tudor: “Ik word vaker uitgenodigd deel te nemen aan panelgesprekken over thema’s als activisme of racisme. Het publiek is, zoals ook op deze middag, negen van de tien keer wit en middenklasse. Ik voel me niet veilig met mijn radicale ideeën en mijn achtergrond als vluchteling bij dit publiek en ook niet bij de andere panelleden, waar vaak ook een of meerdere middenklasse, witte liberale personen tussen zitten. Ik kauw de spanning weg. Het geeft me iets te doen om controle te houden over mijn emoties, over de situatie. Tegelijkertijd ben ik performer en gebruik ik de kauwgom om deze spanning en mijn reactie op die spanning zichtbaar te maken. Opzichtig kauwgom kauwen en roze bellen blazen tijdens zo’n debat met zúlke panelleden en zúlk publiek is een statement op zichzelf. Het is subtiel doch recalcitrant en eigenwijs. Daarnaast bevraagt het op absurdistische en ongemakkelijke wijze de setting van het debat.”

Waarom doe je mee aan zulke debatten, vooral als je zegt dat je ze zo vervelend vindt?

“Ik zeg bijna altijd ‘ja’. En nu ook. Het meedoen aan het debat zelf zie ik als een kans om binnen het debat zelf actie te voeren. Het prikkelt mij om tijdens een debat waarbij activisme haast als een hobby wordt besproken, het juist te hebben over het feit dat het destructief is voor activisme om dat op die manier te doen. Debatten die erop gericht zijn om de angel ergens uit te halen, vragen er juist om, voor iemand als mij, om die angel er weer in te steken. Met ‘iemand als ik’ bedoel ik een theatermaker en kunstenaar die theater in wil zetten om van de wereld een betere plek te maken. Ik zie het als mijn taak om niet mee te gaan in een theekransje over activisme. De wereld staat in brand.”

Wat hield jullie performance in?

“Naomie Pieter en ik hebben een aantal keer samen workshops ’theater en activisme’ gegeven: ‘Hoe zet je theater en kunst in als directe actie?’ We bespreken tijdens zulke workshops onze eigen actie-performances en proberen de aanwezigen te inspireren en aan te sporen om zelf in actie te komen. We leren de aanwezigen om theater óók als een doeltreffend middel te zien tegen onrecht en voor gelijkwaardigheid. Halverwege de workshops gaat het gesprek echter altijd automatisch richting thema’s als racisme en wit privilege. Dat gebeurt omdat wij onze eigen performances bespreken waarbij die thema’s leidend zijn, maar ook puur door onze aanwezigheid. Naomie, zwarte queer activiste en danser. Ik, ex-vluchteling, theatermaker en activiste. De workshop verandert dan automatisch in een praatsessie. Dat vinden wij waardevol en we laten het gesprek dan ook rustig en subtiel overgaan in een bewustwordingssessie voor de aanwezigen op het gebied van hún positie in het gesprek en hún positie in de samenleving. We draaien de blik naar binnen. Veel mensen zien dat niet aankomen en beginnen zich ongemakkelijk te voelen. De sfeer wordt ongemakkelijk. De witte middenklasse aanwezigen wordt ineens gevraagd iets te doen wat hen vanwege hun privilege nooit wordt gevraagd: naar zichzelf en hun positie te kijken.”

Ik vroeg eigenlijk naar jullie performance tijdens dat debat van afgelopen zondag. En dan begin je over jullie workshops…

“Dat heeft een reden. De ervaring van die workshops is belangrijk omdat het mij heeft geleerd dat ‘ongemak’ heel waardevol kan zijn. We hebben door die ervaringen tijdens de workshops dan ook besloten om ongemak bewust in te zetten tijdens het debat in de bibliotheek. Binnen de performance die wij zondag gaven, vertrokken we vanuit ongemak om de blik te werpen op onrecht en gebrek aan gelijkwaardigheid in Leiden. Ik ben ervan overtuigd dat het inzien van een probleem en daar écht bij stilstaan noodzakelijk is om tot verandering te komen. Tijdens het stilstaan bij een probleem ontstaat in ons (wit-westerse) mensen echter ongemak en we zijn vervolgens geconditioneerd om vluchtgedrag te vertonen en de boel gezellig te willen houden. Wat dan weer verstorend werkt bij het echt aanpakken van een probleem, omdat je het niet bij jezelf toelaat om écht bij de wortel van het probleem stil te staan. Geprivilegieerde mensen hebben veel meer de kans om te vluchten en het gezellig te houden, vanwege hun positie. De angst die je op het moment voelt wanneer je niet kan of mag wegkijken voor een probleem – een probleem waar je dus zelf óók verantwoordelijk voor bent omdat we samen onze samenleving maken – die angst móet je naar mijn mening voelen, om op een eerlijke manier verder te kunnen. Het toepassen van dat ongemak in een grote groep, dat is een soort van collectieve therapie om de samenleving verder te helpen. De performance op zondag hebben we dan ook een ‘healing session’ genoemd.”

Hoe hebben jullie ongemak precies ingezet tijdens de performance?

“We hebben de aanwezigen gevraagd om hun ogen te sluiten. Terwijl ze hun ogen dicht hadden, zijn we naar de kern gegaan van ons samenzijn. Het praten over activisme als hobby. Het confronteren van de overige panelleden met hun positie: schrijfster Eva Rovers en Amnesty-campagneleider Jan-Willem Dol – witte middenklasse panelleden die zelf niet op de barricades staan, maar wel graag het woord nemen over hoe het moet. Het benoemen van problemen in de stad waar we wonen, Leiden, problemen die vaak ongezien gebeuren. Het empoweren van de aanwezigen om deze problemen onder ogen te zien en elkaars hand te pakken om deze problemen samen aan te pakken. De volledige tekst kun je als bijlage bij dit interview lezen.”

Rovers en Dol waren zichtbaar niet blij met jullie performance in het midden van het debat. Toen jullie klaar waren en het debat weer verder ging, zei Dol iets in de trant van dat het niet goed was om elkaar af te vallen. Wat vind je daarvan?

“Ik vind het jammer dat ik daar niet meer op heb mogen reageren eigenlijk. Het feit dat ze geïrriteerd waren, was de kers op de taart. Zij maakten dat ongemak, dat ik dus heel waardevol vind, prachtig zichtbaar. Hun reactie maakte de performance compleet, maakte het punt dat we wilden maken, compleet. Nog mooier was het geweest als we hun irritatie ook expliciet hadden kunnen benoemen, kunnen framen. Dan was het kunstwerk, de actie, compleet geweest. Ik had daarom graag nog het woord genomen om de performance te duiden, maar die kans kreeg ik niet van de moderator. Die had ons zelf kunnen vragen naar de opzet en bedoeling van de performance, maar dat heeft hij niet gedaan. Ik neem aan dat dat ook weer uit angst en ongemak voortkwam. Maar het kwam vast ook voort uit een gebrek aan educatie als journalist dat hij niet capabel was om onze performance op waarde te schatten, naar mijn mening. Als moderator hoor je dat wel te doen, vind ik. Het feit dat hij dat niet deed, kan dan ook weer mooi als onderdeel gezien worden van de performance. Ik had nog druk op hem kunnen leggen om de microfoon af te staan, maar op dat moment stond ik zelf zo onder spanning dat ik er de kracht er niet meer voor had.”

Hoe bedoel je dat je zelf onder spanning stond? Je had toch zelf gekozen voor die vorm?

“Hoewel ik zelf voor dat ongemak kies, vind ik het zelf ook erg ongemakkelijk. Ik zie mezelf als een empathisch en aardig wezen, en ik vind het heel vervelend om mensen boos te maken. Ik vind het niet leuk dat iedereen aan het einde van zo’n debat een hekel aan me heeft. Mijn doel is om mensen wakker te schudden, die boosheid en verontwaardiging van mensen – die gepaard gaat met dat ongemak – is een neveneffect dat mij ook raakt. Die (passieve) agressiviteit die ik achteraf over me heen krijg, dat is heftig, jôh. Door te kiezen voor deze vorm van kunst, deze vorm van actievoeren, waar ik dus in geloof, offer ik mezelf een beetje op. Ik offer mijn eigen gevoel van warmte, acceptatie en gezelligheid op – wat ik zoals ieder ander nodig heb om te overleven – om mensen aan het denken te zetten, om van de wereld een betere plek te maken. Dat beseffen veel mensen niet. Die denken dat ik het lekker vind om te stangen. Na zo’n debat, maar ook in mijn werk als performer die bepaalde kwesties aan de orde stelt, ben ik daarna nog een hele tijd gesloopt. Die opoffering: ik denk dat veel activisten zich hierin herkennen. Des te meer bewijs voor mij dat het creëren van dat ongemak een actievorm is.”

Nog een laatste vraag. Hoe bewust kijk jij naar je eigen positie? Wat geeft jou het recht om kritiek te uiten? Ben jij wel zo’n geweldige activist dat je dat mag doen?

“Haha, dat zijn vragen, denk ik, die op de lippen van veel mensen branden als ze mij bezig hebben gezien. Sommigen nemen ook geen blad voor de mond en vragen me dat ook na zo’n debat, in meer of mindere woorden. Uit boosheid voor dat ongemak, zoals ik hierboven beschrijf, wil men mij ook ergens op pakken. Zo vroeg een wit iemand mij zondag achteraf, hoe ik als ‘blanke vrouw’ kan spreken over racisme. Die persoon beseft niet hoe kwetsend het is voor mij om tegenover een wit iemand te moeten verdedigen dat ik, als ex-vluchteling, zoveel shit in Nederland heb meegemaakt die me voor eeuwig heeft getekend, dat ik verdorie bij een psycholoog moet lopen om een gebalanceerd mens te worden en er nog steeds dagelijks door Nederlanders aan herinnerd wordt dat ik er niet bijhoor, emotioneel én financieel. Ik moet haar uitleggen dat ik dankzij mijn witte huidskleur inderdaad vele privileges geniet, als het gaat om anti-zwart racisme, maar wel degelijk aan den lijve ondervind wat racisme is, wat seksisme is, wat ongelijkwaardigheid is. Ik ben zulke opmerkingen echter ook dankbaar. Ik realiseer me door zulke opmerkingen dat ik me vanwege mijn positie in de samenleving altijd ongemakkelijk voel. En dat dat de reden is dat ik actie voer, dat ik vanuit dat ongemak performances maak om de wereld een stukje beter te maken. Mijn dagelijkse ongemak deel ik graag met mensen die het privilege hebben om dat ongemak uit de weg te gaan. En het delen van dat ongemak, dat is actievoeren én therapie in één, voor hen en voor mezelf. Hoe ongemakkelijk ook.”

De integrale tekst van de “healing session”

Naomie en Ioana staan op. Kijken elkaar aan en daarna de toeschouwers.

Ioana: “Beste mensen, doe je ogen dicht. Iedereen, echt, doe je ogen dicht. Je hoeft niet bang te zijn. Je kunt ook naar beneden kijken als je je ogen niet dicht wilt doen, we hebben je uiterste concentratie nodig. Activisme.”

Naomie: “Activisme hoort niet een gespreksonderwerp te zijn waar je in zijn algemeenheid over debatteert wat de beste aanpak is.”

Ioana: “Je depolitiseert levensbelangrijke onderwerpen door ze op één hoop te gooien, ze activisme te noemen en vervolgens gelijk te stellen aan welk ander werk of hobby.”

Naomie: “Activisme hoort niet besproken te worden door mensen die nooit op de zogeheten barricades staan. Maar als je activisme tóch gelijk wilt stellen aan een hobby, zoals bijvoorbeeld, ik zeg maar wat, ‘a capella’ zingen, dan wil je ook niet met mensen erover praten die niet daadwerkelijk ‘a capella’ zingen of dat van plan zijn.”

Ioana: “Activisme heeft het woord actief in zich. Het staat voor actief zijn. Je actief inzetten. Voor gelijkwaardigheid en tegen onrecht.”

Naomie: “En onrecht is niet gezellig. Een gezellig gesprek houden over onrecht en gelijkwaardigheid kan alleen als we ons ALLEN inzetten tegen onrecht en voor gelijkwaardigheid.”

Ioana: “Zolang het merendeel van de mensen, zowel in machtige posities als ‘normale’ burgers, onderdeel zijn van dat onrecht kan een gesprek niet gezellig zijn.”

Naomie: “Daarom willen WIJ nu vertrekken vanuit ongemak. Nu. Hier. In Leiden.”

Ioana: “Wij beginnen met wat ongemak voor een van de panelleden hier, Eva Rovers. Zij schreef een boek met adviezen over actievoeren. Een kameraad van ons schreef daar iets over:”

Ioana: “Eva Rovers heeft een boek geschreven met adviezen over actievoeren. Ze wil dat mensen in opstand komen tegen onrechtvaardige zaken, en geeft daarvoor aanwijzingen. Het is lang geleden dat er zo’n tekst in de boekwinkels is gekomen. Helaas zijn de aanwijzingen niet altijd even revolutionair. Zo maakt ze een dogmatische claim dat de activiteiten alleen ‘geweldloos’ mogen zijn, anders zouden ze niet werken. Het is een claim die niet alleen onterecht is, maar die onder de huidige omstandigheden ook enorm contraproductief kan zijn. (…) Zo heeft ze bedacht dat de anti-racisme-betogers rond het Zwarte Piet-thema het niet goed hebben gedaan, omdat het publiek zich door hen aangevallen voelt. ‘En dat’, zegt Rovers ’terwijl ze, als je ze op een andere, positievere manier zou benaderen, waarschijnlijk begrip voor je standpunt zouden hebben.’ (…) Het andere argument van Rovers is dat je door geweld te gebruiken het publiek van je zou vervreemden. Ook dat is onzin. Natuurlijk komt dat voor, zoals er ook genoeg voorbeelden van te vinden zijn dat militant activisme contraproductief is geweest.”

Naomie: “Het is goed dat daarover nagedacht wordt. Maar weerzin tegen geweld is vaak eerder een reflectie van je eigen positie, in dit geval die van een witte goedverdienende onderzoekster. In de werkelijke leefsituatie van veel mensen, met name in de zogenaamde ‘Derde Wereld’ maar helaas ook in onze eigen achterbuurten, is geweld een redelijk normaal fenomeen. Dat maakt het niet beter, maar maakt het filosofische argument tandeloos. Veel mensen snappen juist het ludieke geïnstitutionaliseerde activisme van betaalde ngo-medewerkers – zoals Amnesty – niet. Ze hebben daar – en terecht – veel meer kritiek op dan als er een keer iemand wat terugdoet tegen een rij ME-ers. Het zijn vervolgens de media die het beeld gaan bepalen dat iedereen, waaronder Eva Rovers, krijgt die er NIET bij is geweest. Daarom moet er ook in het nadenken over opstand en activisme veel meer aandacht komen voor strijd tegen mediamacht, en voor alternatieve media. Bovendien is niet elke actie altijd bedoeld om zoveel mogelijk sympathie van iedereen te krijgen. Soms wil je gewoon koste wat kost iets tegenhouden. Of is het vooral de bedoeling om een taboe te doorbreken en iets op de agenda te krijgen. Neem de Zwarte Piet-acties. Helden zijn het die tegen alle racistische mainstream-stromen op hebben moeten roeien en daarbij alles hebben moeten doorstaan: vernedering, ernstige repressie, ontslag. Ze hebben daarmee ook bereikt dat wat eerder normaal geacht werd en niet eens als probleem werd gezien, nu plotseling bijna overal omstreden is geworden en op veel plekken niet meer voorkomt.”

Ioana: “Een mooie reactie van mijn kameraad op Eva Rovers, vind ik. Een reactie waar je echter ook weer kritisch naar moet kijken, want zoals een andere kameraad zei: je spreekt ook vanuit een geprivilegieerde positie als je je geen rekenschap geeft van het feit dat veel bijvoorbeeld niet-witte mensen extra veel geweld over zich heen krijgen vanwege hun kleur, en de drempel dus hoger voor hen is om aan risicovolle acties mee te doen waar mogelijk geweld bij komt kijken.”

Naomie: “Terug naar Leiden. Hebben jullie je ogen nog dicht? Er is onrecht in Leiden. Wist je dat? Stel jezelf die vraag. Weet ik dat er onrecht is in Leiden? Onder mijn ogen. En. Ga ik activisten afzeiken die daar iets aan doen? Of sluit ik ze juist in mijn armen? Luister ik naar degenen die onrecht wordt aangedaan onder mijn ogen? Ga ik echt luisteren en ga ik achter hen staan, mét hen staan? Kan ik dat? Kan ik mijn ogen openen voor actief zijn en ben ik bereid mij niet langer te laten manipuleren door burgemeesters, wethouders, winkeliers, multinationals die mijn geld en mijn stem willen voor economische groei, niks meer dan dat.”

Ioana: “Kun jij je verzetten tegen de herdenking van de Pilgrims in 2020 in onze stad, mensen die na een tijdje in Leiden te hebben gewoond, naar Noord-Amerika vertrokken? Extreem conservatieve fundamentalisten die hier gewoond hebben en uiteindelijk uit Leiden zijn vertrokken omdat ze bang waren teveel te integreren en er vervolgens in Noord-Amerika mede voor hebben gezorgd dat de oorspronkelijke bewoners, de indigenous people, vermoord werden en hun land en tradities ontnomen werden.

Naomie: “Kun jij je ogen openen voor gezinnen met kinderen die naar bed gaan met hun kleren aan in de gezinslocatie Katwijk, omdat ze elke dag om zes uur ’s ochtends, voordat de kids naar school gaan, door de politie van hun bed gelicht kunnen worden om op het vliegtuig gezet te worden naar een onveilig land, landen waar die kinderen vaak niet eens een herinnering aan hebben omdat ze zo lang als uitgeprocedeerde asielzoeker in Nederland wonen?

Ioana: “Wil jij de ruiten ingooien van modewinkels SuitSupply, McGregor en Gaastra aan de Aalmarkt? Die samen zitten in een winkelruimte van maar liefst 700 vierkante meter. Winkels die onder de McGregor Fashion Group BV vallen die een jaaromzet heeft van 210 miljoen euro. Winkels die de gemeente Leiden vijf jaar lang een huur lieten betalen die afhankelijk was van hun omzet. Zo hadden ze geen ondernemersrisico, ze hadden de gemeente die staatssteun gaf om ‘mooie’ en prestigieuze winkels te hebben in de stad. Of wil je de ruiten ingooien van het stadhuis waar zulke bizarre besluiten gemaakt worden?”

Naomie: “Gaan wij samen een breed feministisch netwerk opzetten in Leiden dat structureel solidariteit biedt aan álle vrouwen? Dat actie onderneemt wanneer vrouwen in onze stad niet eens veilig uit eten kunnen omdat de eigenaar van een pizzeria stiekem een camera heeft opgehangen op de vrouwen-wc en bandenvol op zolder heeft staan en god weet wat ie met die banden doet, zichzelf erbij aftrekt of wie weet het ook verspreidt, het op internet plaatst. Hebben we de serveerster die aangifte heeft gedaan bijgestaan of lieten we haar in de steek, lieten we het verhaal doodbloeden?”

Ioana: “Laat jij je klein maken door organisaties en bedrijven die jou persoonlijk verantwoordelijk maken voor de hoeveelheid vervuiling die je als individu creëert? Durf jij het individualistische ‘activisme’ van biologisch vlees kopen in de supermarkt verleggen naar directe actie tegen de bio-industrie en de overheden die de bio-industrie in stand houden?”

Ioana: “De stad maken we zelf veilig voor gelijkwaardigheid en tegen onrecht. Als we actief zijn. Als we activisten zijn.”

Naomie: “Lokaal doen en globaal denken. Je eigen afwas doen thuis én samen grotere klusjes doen.”

Ioana: “Open je ogen.”