Opsporingsmethoden van Operatie Zoeklicht storten bijstandsgerechtigden en mensen zonder papieren in ellende

Op het spreekuur van de Bijstandsbond in Amsterdam zijn wij al in het verleden geconfronteerd met het feit dat woningcorporaties – in dit geval Stadgenoot – precies op de hoogte zijn van de gegevens die bij de energieleverancier – in dit geval Vattenfall – bekend zijn. Hierover heb ik al in 2009 geschreven.

Bekend is van sommige burgers hoeveel gas en elektra er wordt gebruikt, wat de eindafrekeningen zijn over de afgelopen jaren, enzovoorts. Deze gegevens krijgen ze van de gemeente die nog veel meer info verstrekt, bijvoorbeeld of iemand volgens de gemeente wel daadwerkelijk op het adres woont. Dat werkt zo. Iemand vraagt een bijstandsuitkering aan en er komt een huisbezoek. In het verleden is het een tijdje zo geweest dat op grote schaal huisbezoeken werden afgelegd bij mensen met een uitkering. Tijdens het huisbezoek van de handhavers van de Dienst Werk en Inkomen vermoeden die handhavers bijvoorbeeld dat iemand niet op het opgegeven adres woont, maar bij zijn vriendin.

De huisbezoeken zijn op een lager pitje gezet, maar nog steeds onderzoeken handhavers en sociale rechercheurs bijstandsgerechtigden die verdacht worden van samenlevingsfraude. De vaststelling daarvan is arbitrair, want als je zelfstandig woont, je huur betaalt, geen onderhuurder hebt, en je hebt een vriendin, waar je ook wel eens bent, wanneer woon je dan in feite samen? De handhavers gaan informatie verzamelen. Bij de energieleverancier. Hoeveel energie verbruikt die persoon? Als het laag is, zou iemand wel eens weinig op het opgegeven adres kunnen verblijven. En er worden nog andere gegevens verzameld.

Convenant

De gemeente Amsterdam heeft een convenant afgesloten met onder andere de woningcorporaties en de politie over het uitwisselen van gegevens. Het project in dit kader heet “Zoeklicht”. De gemeente geeft door aan de woningbouwcorporatie dat persoon die en die volgens de gemeente in feite niet woont op een bepaald adres. Dat is een woning van de woningbouwcorporatie. Die kan vervolgens een procedure voor huisuitzetting starten, omdat iemand er niet woont. Op basis van het convenant krijgt de woningbouwcorporatie ook andere gegevens van de gemeente, waaronder dus het gas- en energieverbruik. Zo kan er bij iemand met een bijstandsuitkering een sneeuwbal van gevolgen loskomen, waar je op een gegeven moment zelf nauwelijks nog invloed op hebt. Je dreigt je huis kwijt te raken en wordt in ellende gestort. Het doet denken aan de ellende van de toeslagenaffaire, waarbij velen in grote schulden kwamen, hun kinderen uit huis werden geplaatst, enzovoorts. Het convenant is openbaar. De meest recente versie kun je hier vinden.

Uit het convenant blijkt dat het Meldpunt Zoeklicht de volgende activiteiten omvat:

1. Het hebben van een centraal meldpunt bij de gemeente, waarbij een ieder digitaal een melding kan doen van een vermoeden van woonfraude, inschrijvingsfraude dan wel uitkeringsfraude, waarbij gebruik wordt gemaakt van een digitaal meldingsformulier.

2. Het routeren van ontvangen meldingen bij Meldpunt Zoeklicht, dat wil zeggen het doorgeven van ontvangen meldingen genoemd bij onderdeel 1, aan de partij die naar aanleiding van de melding op grond van zijn (wettelijke) taken moet handelen.

3. Het kunnen ontvangen van meldingen van vermoedens van uitkeringsfraude aan Meldpunt Zoeklicht.

4. Het bevorderen en ondersteunen van het proces van de nakoming van de wettelijke terugmeldingen inzake de Basisregistraties Adressen en Gebouwen (BAG) , en personen (BRP) aan de Directie Basisinformatie.

5. Directie Inkomen en Directie Basisinformatie melden vermoedens van woonfraude aan de Directie Wonen via Meldpunt Zoeklicht.

6. Partijen doen statusmeldingen aan Meldpunt Zoeklicht over onderzoeken naar aanleiding van een melding op een individueel dossier. De statusmelding omvat: onderzoek loopt/onderzoek afgerond. Meldpunt Zoeklicht informeert de partij die de melding heeft gedaan.

Combiteams

Het samen uitvoeren van toezicht en handhaving in individuele gevallen van vermoedens van woonfraude, inschrijvingsfraude of uitkeringsfraude wordt gedaan in combiteams. Dit betreft het gezamenlijk selecteren van individuele dossiers van fraude-onderzoeken en/of huisbezoeken, die kunnen leiden tot bestuursrechtelijke en civielrechtelijke maatregelen om de vastgestelde onrechtmatige bewoning c.q. gebruik van de woning te beëindigen, het onrechtmatig gebruik van een uitkering te beëindigen, dan wel een onrechtmatigheid met betrekking tot een inschrijving in de Basisregistratie personen te beëindigen. De Stuurgroep Zoeklicht bepaalt binnen welk gebied of binnen welk thema er adressen voor de gegevensvergelijking worden geselecteerd.

Voordat de huisbezoeken worden gepland, vergelijken de aan het project deelnemende partijen hun (persoons)gegevens over het betreffende adres aan de hand van een menselijke check. Op basis van de uitkomsten hiervan worden die adressen geselecteerd waar sprake is van concrete aanwijzingen voor woonfraude, uitkeringsfraude en/of inschrijvingsfraude.

Afstemming handhavingsmaatregelen

Partijen informeren elkaar over de op te leggen maatregelen aan personen die betrokken zijn bij vastgestelde woonfraude, inschrijffraude dan wel uitkeringsfraude en stemmen indien nodig hun handhavingsacties met elkaar af.

Bestandsbewerking en -vergelijking

Partijen kunnen ten behoeve van opsporing van vermoedens van fraude bij de uitvoering van de (wettelijke) taken van partijen eigen bestanden analyseren, prioriteren en vergelijken met bestanden van andere partijen.

Protesten

In 1999 hebben onder meer het Autonoom Centrum en de Bijstandsbond actie gevoerd tegen het project Zoeklicht, dat in 1993 als experiment was begonnen. Via acties op straat en lobbyen bij de politiek werd het project aan het wankelen gebracht, maar vandaag de dag bestaat Operatie Zoeklicht nog steeds. Je kunt de verslagen van de acties nog steeds op internet lezen op de oude website van het Autonoom Centrum, dat niet meer bestaat.

Schimmige projecten

Af en toe komen er juichverhalen naar buiten van de deelnemers aan project Zoeklicht over de honderden vrijgekomen woningen door Operatie Zoeklicht. Illegale onderhuur, illegaal verhuren aan toeristen en andere overtredingen zouden daartoe leiden. Er doen zelfs cijfers de ronde waarbij 10 procent van het aantal jaarlijks vrijkomende sociale huurwoningen te danken zou zijn aan project Zoeklicht. Zoeklicht lijkt echter mede een mensonterende jacht op mensen zonder verblijfspapieren. Zij worden in ellende gestort en opgejaagd van kamer naar kamer, waarbij ze overgeleverd zijn aan of in handen vallen van criminelen die hen uitbuiten. De strenge opsporingsmethoden van Zoeklicht bevorderen zo weer de criminaliteit en uitbuiting.

In het begin gaf ik al aan dat mensen die in het kader van Zoeklicht worden opgespoord, te maken kunnen krijgen met een sneeuwbaleffect: een reeks van instanties neemt strafmaatregelen die hen het leven onmogelijk maken. Bij de juichende beoordelingen van de successen van Zoeklicht vanuit de overheid wordt met geen woord gerept over deze gevolgen. Soms zijn mensen in noodsituaties, gezien de schaarste aan fundamentele goederen op de kapitalistische markt en een bezuinigende overheid, gedwongen om bepaalde regels een beetje te overtreden. Hoe kom je in Amsterdam in godsnaam aan woonruimte? Wat er met de mensen gebeurt die tegen de lamp lopen, hoe het hen verder vergaat, hoe Zoeklicht op zijn beurt weer andere vormen van criminaliteit en uitbuiting bevordert, de overheid en de woningcorporaties hebben er een blinde vlek voor. Net als in de toeslagenaffaire.

Het wordt hoog tijd dat projecten als Operatie Zoeklicht met zijn koppeling van bestanden, kliklijnen en schimmige selectie van woonblokken die worden onderzocht, weer eens kritisch tegen het licht worden gehouden. Na 2000, na de acties tegen Zoeklicht, is alles langzaam aan veel strenger geworden qua opsporingsmethoden en de daarbij behorende inperking van de rechten van burgers. Nu we een parlementaire enquête krijgen over fraude-opsporingsmethoden is het tijd om de werkelijke gevolgen van de strenge opsporingsmethoden over het voetlicht te brengen.

Piet van der Lende

(Dit artikel verscheen eerder op de site van de Bijstandsbond.)