Over autoritaire en cultureel conservatieve opvattingen binnen de arbeidersklasse
Op 2 januari trok een menigte langs mijn huis in Amsterdam. Het was een verboden demonstratie van mensen die tegen vaccinatie, coronamaatregelen en controles zijn. Maar een precieze leus van de demonstratie ontbrak. Het was een ratjetoe van rechtse, extreem-rechtse en soms fascistische actievoerders.
Vlaggen met hamer en sikkel, van de National Bolshevism Party, een radicale politieke beweging die extreem nationalisme combineert met een vorm van communisme. Ook wel nazi-communisten genoemd. Verder Nederlandse vlaggen, Friese vlaggen, en spandoeken die opriepen tot vrijheid. Een spandoek met opschrift “Trump 2024”. Een spandoek “Geen repressie maar een goede gezondheidszorg”. Maar veel spandoeken waren er niet.
Ik zag af en toe wat rode ballonnen met het logo van Forum voor Democratie erop. De stoet werd begeleid door een ordedienst in een militair uniform, met voornamelijk rode en blauwe baretten, dus veteranen van de commandotroepen die uitgezonden zijn geweest met militaire missies in het buitenland.
De demonstratie zou georganiseerd zijn door de actiegroep Nederland In Verzet. Blijkens een artikel in Het Parool van Roel van Duijn is Nederland In Verzet opgericht door ene Michel Reijinga, die zegt te spreken namens “wij, bezorgde burgers”. De leuze van de protesten luidt “Wij zijn de leugens zat!”, maar welke leugens hier worden bedoeld is niet duidelijk, en ook het eisenpakket van Nederland In Verzet is weinig helder. Een allegaartje aan wensen en belangen met een overkoepelende, zelf geformuleerde boodschap: “Wij zijn het zat, Nederland gaat plat.”
Ik zag bekenden voorbijlopen die mij vriendelijk groetten. Er zijn in mijn omgeving trouwens toch wel diverse mensen die sympathie hadden voor de demonstratie. Het was mooi weer en de opkomst was groot. Op teletekst berichtte men dat de Amsterdamse burgemeester Halsema een demonstratie op het Museumplein had verboden. De demonstranten trokken daarop naar het Westerpark, alwaar blijkbaar een manifestatie plaatsvond van Forum voor Democratie. De demonstratie vulde de straten tussen het Museumplein en een heel eind verderop de Frederik Hendrikstraat. Hoewel de politie meldde dat er tienduizend demonstranten waren, schat ik, gezien de lange stoet, hun aantal op minstens het dubbele. De media brachten berichten over schermutselingen tussen de politie en de demonstranten, die het Museumplein moesten verlaten omdat burgemeester Halsema een noodverordening voor het gebied had afgegeven. Maar de demonstratie door de straten verliep rustig, er heerste een kalme sfeer.
’s Avonds maar eens de pamfletten bestudeerd die ik had gekregen. Zonder uitzondering baarlijke nonsens, waar werkelijk geen touw aan vast te knopen valt. Sommige pamfletten waren doorspekt met willekeurige bijbelcitaten over de komst van het Grote Beest. Je kunt er echt niets mee. Mensen die deze pamfletten hebben gemaakt, zijn volkomen de weg kwijt. Hoe moet je daarop reageren? Je gaat er bij het maken van een artikel van uit dat het een kwestie is van een spel over logische argumenten en tegenargumenten, maar dat werkt bij deze pamflettenmakers niet. Ik heb niet de illusie dat ik die met mijn stukjes bereik.
Tegendemonstratie
Er was ook een tegendemonstratie. Een groep Joodse activisten kwam samen bij het Joodse verzetsmonument naast de Stopera. Samen met een groep van zo’n vijftig andere activisten die zich hadden aangesloten in solidariteit met de Joodse activisten, riepen ze op om samen te strijden tegen het toenemende antisemitisme onderliggend aan de anti-coronademonstraties.
De actiegroep: “Steeds meer groepen mensen die demonstreren tegen de coronamaatregelen mengen zich met fascistisch gedachtegoed. Zij lopen zij aan zij met rechtse extremisten tijdens hun demonstraties. De anti-coronademonstranten vergelijken zichzelf met de slachtoffers van de Holocaust, dragen gele sterren en delen foto’s met nazi-vergelijkingen. FvD-partijleider Thierry Baudet maakt zich hier ook schuldig aan en deelt geregeld holocaustvergelijkingen op zijn sociale media. Onlangs heeft een rechter Thierry Baudet geboden de antisemitische uitlatingen te verwijderen.”
Enquête
In een uitgebreide enquête van Peil.nl in oktober 2021 werd de mensen gevraagd wat volgens hen het nieuwe beleid van Rutte IV moest worden. De hoofdthema’s waren klimaat en energie, natuur en milieu, immigratie en integratie, en Europa.
Voor de uitgave van miljarden euro’s die zijn aangekondigd voor het klimaatbeleid was weinig draagvlak. De burgers zijn bang dat ze moeten opdraaien voor de kosten van die uitgaven. De overgrote meerderheid van de enquêtedeelnemers zag niet de noodzaak van een veel geld kostend klimaat- en stikstofbeleid, was voor het grotendeels sluiten van de grenzen voor migranten, voor de bouw van kernenergiecentrales, tegen een al te uitgebreide bescherming van natuurgebieden en tegen de Europese eenwording.
Het betreft een rechts tot extreem-rechts blok, van stemmers op CDA, VVD, JA21, BBB, PVV en FvD, maar opvallend genoeg ook SP-stemmers en veruit de meeste zwevende kiezers, wat de standpunten over Europa betreft nog versterkt met de PvdD-stemmers. Over het algemeen heeft verder een grote meerderheid van de midden- en laagopgeleiden en (in iets mindere mate) de middeninkomens dezelfde voorkeuren als dit blok. De voorkeuren van dit blok zijn dan ook meestal de voorkeuren van een ruime meerderheid van de bevolking.
Een rechtse arbeidersklasse
Het fenomeen van de voor een groot gedeelte rechtse arbeidersklasse is al oud. Eerder schreef ik voor de webzine van Solidariteit een artikel over dit fenomeen.
Het afgelopen jaar hebben velen zich het hoofd gebroken over het politieke fenomeen dat de VVD bij de verkiezingen overwinning op overwinning boekt en veruit de grootste partij is. En dat ook blijft, ondanks de schandalen die zich voordoen en moties van wantrouwen in de Tweede Kamer. Wat je iets linkser zou kunnen noemen, met de nadruk op “iets”, is verschrompeld tot in totaal 41 Kamerzetels, de uitkomst van slechts ongeveer een derde van het electoraat. Velen op links vragen zich af hoe het kan dat mensen massaal op partijen stemmen die een beleid voeren dat flagrant in strijd is met wat wordt geanalyseerd als hun belangen.
Ook sociologen piekeren over het fenomeen. Een enigszins omstreden theorie is dat de arbeidersklasse wordt gekenmerkt door zowel economisch progressieve opvattingen (voor economische herverdeling ten gunste van minderbedeelden) als door autoritaire (overwegend intolerant en onverdraagzaam ten aanzien van andersdenkenden en migranten). Veelbesproken onderzoek zou inmiddels hebben uitgewezen dat het “autoritarisme” van de arbeidersklasse vooral voor lager opgeleiden geldt. De enquête van Peil.nl bevestigt dat.
Er zijn aanwijzingen dat het cultureel conservatisme van delen van de arbeidersklasse samenhangt met de structuur van het dagelijks leven en daarmee met de inhoud van het werk dat zij verrichten. De eerste factor is de complexiteit van het werk. Werk is complexer naarmate de te verrichten werkzaamheden een groter beroep doen op de eigen oordeelsvorming. De tweede is de mate waarin de betrokkenen tijdens het werk onder toezicht staan. De derde factor is de “routinisering” van het werk. Autoritaire en cultureel conservatieve opvattingen komen meer voor naarmate het werk minder complex is, onder strak toezicht staat en meer op routine berust.
Oorzaken
Veel over de oorzaken van de rechtse arbeidersklasse is onbekend, en er is veel verdeeldheid over binnen links. Toch is onderzoek naar de oorzaken van de deels rechtse arbeidersklasse belangrijk, omdat je dan ook meer aanknopingspunten hebt om het te bestrijden. Je kunt geen concessies doen aan het autoritarisme, zoals grenzen dicht en zo. Je moet je oren daar niet naar laten hangen, zoals sommigen willen. Integendeel, je moet het autoritarisme te vuur en te zwaard bestrijden, maar dat is niet voldoende. Analyse van de oorzaken van de autoritaire arbeider is noodzakelijk.
Als het waar is dat de werkomstandigheden (autoritair regime) invloed hebben op het autoritarisme van de arbeiders zelf, en dat zij veel last hebben van de toenemende controlemechanismen in de maatschappij, dan is dat een aangrijpingspunt om hen te overtuigen. Dus kritiek op het sociaal panopticum, op de alles en iedereen controlerende overheid, op het gebrek aan democratie, waarmee niet alleen uitkeringsgerechtigden (toeslagenaffaire) te maken hebben, en kritiek op de autoritaire regimes in het bedrijfsleven en bij de overheid in het algemeen.
We zien dat punt terugkomen in de protesten tegen de coronamaatregelen, waarbij een bijtende kritiek wordt geuit op de komst van een autoritaire maatschappij en de vernietiging van de democratie. Het is dan echter van belang om deze kritiek op de autoritaire controlemaatschappij te zuiveren van samenzweringstheorieën en rechtse propaganda, omdat nu Forum voor Democratie en andere extreem-rechtse stromingen ermee aan de haal gaan. Hun kritiek wordt gecombineerd met kritiek op het coronabeleid, en zij maken gebruik van het wantrouwen tegen de regerende elite dat bij de arbeidersklasse heerst.
Kritiek op het neo-liberalisme
In het verlengde van de kritiek op de allesoverheersende controlemaatschappij ligt de kritiek op het neo-liberalisme, dus de economische categorieën. Al vaker is aangetoond dat het neo-liberalisme geen laissez faire-theorie is, maar juist een sterke overheid wil die controle uitoefent op de maatschappij om de theorie van de vrije markt-mededinging ook in de praktijk te laten werken. Controle aan de onderkant, vrijheid aan de bovenkant. De vele controle-instituten en hun bureaucratie komen daaruit voort. We moeten in de analyse naar voren brengen dat er verschillende autoritaire maatschappijmodellen mogelijk zijn en dat het neo-liberalisme er daar ondanks alle retoriek van de liberalen over een vrije samenleving een van is.
Kloof tussen arm en rijk
Uit de enquête van Peil.nl blijkt dat velen met een smalle portemonnee, die het hoofd financieel nauwelijks of niet boven water kunnen houden, bang zijn dat zij, hoewel ze het niet kunnen betalen, moeten opdraaien voor de hoge kosten van de energietransitie en de maatregelen ter bestrijding van de opwarming van de aarde, of het moeizame, veel geld kostende behoud van natuurgebieden.
Wat dat betreft wordt het beleid van Rutte IV desastreus voor het draagvlak van de milieumaatregelen. Er wordt nauwelijks geld uitgetrokken voor armoedebestrijding, op de gezondheidszorg wordt op termijn bezuinigd, het minimumloon wordt nauwelijks of niet verhoogd, de uitkeringen aan de onderkant gaan niet omhoog, flexibilisering van de arbeidsmarkt (bestaansonzekerheid) wordt nauwelijks bestreden, terwijl wel grote bedragen worden geleend voor andere doeleinden.
De grote vervuilers in de industrie en de rest van het bedrijfsleven krijgen bakken met geld om kosteloos een energietransitie en een milieuvriendelijke productie te kunnen realiseren, maar het principe van de vervuiler betaalt wordt in het regeerakkoord niet uitgewerkt. De CO2-heffing is een lachertje. Dat pikken de mensen niet meer.
Milieudefensie
Donald Pols, directeur van Milieudefensie, ziet de bui al hangen. Hij legt in een interview in Trouw ook een verbinding tussen armoedebestrijding en milieubeleid. “In de laatste twintig, dertig jaar heeft de milieubeweging een verkeerde afslag genomen”, zegt Pols. Wat begon als een beweging van het volk, om mensen te beschermen tegen vervuiling in de buurt, is volgens hem een academische beweging voor hoogopgeleiden geworden. De nieuwe beweging Extinction Rebellion, die burgers wil beschermen tegen lakse overheden en bedrijven, spreekt hem aan.
Milieudefensie wil zich hard maken voor de groep praktisch opgeleiden met weinig geld. “En denk niet: dat is een zielig klein groepje. De helft van Nederland houdt aan het einde van de maand geen geld over.” Die groep wil Pols een duurzame toekomst bieden, zonder dat ze ervoor opdraaien. Het principe moet gelden: de grote vervuilers betalen. “De Shell-zaak bewijst dat dit kan”, zegt hij.
Voordat er echter daadwerkelijk duurzame coalities komen tussen vakbonden, milieubeweging en andere sociale bewegingen met samenhangende doelstellingen op het gebied van milieu en armoedebestrijding, hebben we nog een lange weg te gaan, denk ik.
Piet van der Lende
(Dit artikel verscheen eerder op de site van Konfrontatie.nl)
Ik heb het gevoel dat er een tegenstrijd in dit stuk zit. Misschien wil iemand mij helpen het beter te snappen. Voor mij lijkt het erop dat van der Lende beweert dat we de controlmaatschappij moeten kritiseren om bij de problemen van de laag opgeleide arbeidersklasse aan te sluiten. Maar eerder lijkt de analyse van de rechtse arbeidersklasse te beweren dat juist deze autoritaire structuren dit deel van de arbeidersklasse aanspreken. Maar als dit deel van de arbeidersklasse juist autoritaire structuren wil, hoezo worden ze dan mobiliseert door een kritiek op de controlmaatschappij? Ik zou het argument snappen als het zou beweren dat het ontmantelen van het autoritarisme van de controlmaatsdhappij de autoritaire tendens van deze arbeiders zou verminderen maar dat is volgens mij niet wat de auteur hier schrijft. Als ik hier iets niet goed begrijp dan wil ik dat best horen maar er lijkt me een wat tegenstrijdige positie.
Ja, je hebt gelijk. Ik wil graag tegen de controlemaatschappij strijden en heb het dus zo neergezet. Maar inderdaad, het is misschien wat tegenstrijdig. Hoe nu?
Ik had niet verwacht dat ik gelijk zou krijgen haha Ik dacht dat je zou uitleggen dat ik iets niet goed heb begrepen. Maar ja, de vraag van wat nu is wel een goeie. Zo snel heb ik daar ook geen antwoord op moet ik zeggen. Dat wil niet zeggen dat de strijd tegen de controlmaatschappij niet iets is waarmee we aan de slag moeten. De vraag is denk ik eerder hoe dat op de best mogelijke wijze gedaan kan worden. En dat is een nogal lastige vraag (ook omdat de vraag van hoe je deze actie kan voeren denk ik niet alleen deze laag opgeleide sectie van der arbeidersklasse in overweging moet nemen).
Ik denk dat de tegenstrijdigheid in de corona-demonstraties zelf zit. Een veelgehoorde leus is daar bijvoorbeeld: “Liefde! Vrijheid! Geen dictatuur!”, terwijl men tegelijkertijd samen met fascisten demonstreert. Ik noem dat soort lieden nazi-hippies. Het is deels ook een geslaagde alt-right strategie om verwarring te zaaien: extreemrechts komt nu zogenaamd op voor vrijheid, voor vrije meningsuiting, tegen discriminatie en uitsluiting. Dat is natuurlijk de wereld op zijn kop, maar het blijkt te werken, mensen trappen erin.
Ook lijkt me dat de Trumpiaanse en alt-right oppositie tegen China een soort schijntegenstelling is. Mensen maken zich terecht zorgen over de manier waarop de Chinese overheid allerlei technologie gebruikt om de maatschappelijke controle te vergroten en is men bang dat dit ook in de rest van de wereld zal gebeuren, ik zie ook mensen met protestschilden die daar rechtstreeks naar verwijzen, met leuzen tegen het sociaal kredietsysteem. Maar volgens mij hoort de Chinese overheid juist bij de conservatieve krachten in de globale politiek, net als het Rusland van Poetin.
Misschien is de theorie wat te simpel, dat mensen beinvloed worden door hun (uitzichtloze) werkomstandigheden met ja en amen zeggen als je baas een opdracht geeft, routinearbeid verrichten en zo dat ze als onaangenaam ervaren en waarbij ze een spanningsveld ervaren tussen de situatie waar ze inzitten en hun eigen opvattingen over een redelijk bestaan met zeggenschap. Waarbij ze de neiging hebben er autoritaristische opvattingen op na te gaan houden. Om het spanningsveld te verminderen. Op het gevaar af amateuristische psychologie te gaan bedrijven, dit wordt in de psychologie ‘cognitieve dissonantie’ genoemd. Maar de tradionele fabrieksarbeider, in de 19e en 20e eeuw, die in arbeiderswijken woonde en massaal bij elkaar werkte aan de lopende band onder autoritaire omstandigheden, was aanhanger van de grote socilistische en communistische massa-partijen. Dus werkte de cognitieve dissonantie daar dan niet? En er is ook een groot verschil in omstandigheden tussen die fabrieksarbeider en de moderne flexibele zzp-er, die in de platform economie werkt. Ontwikkelen die ook autoritaristische opvattingen?
Aan de andere kant, de tegenstrijdigheid waar Sandra op wijst is interessant. Weliswaar onwikkelen velen in de arbeidersklasse autoritaristische opvattingen maar het onaangename gevoel blijft, en het wordt gecombineerd met andere opvattingen, zoals een rechtvaardige verdeling van de welvaart en vrijheid van de controlemaatschappij en voor democratie. Een rol kan daarbij spelen, dat je verwijst naar de ‘ander’ waarvan je eist dat die zich aan de autoritaire regels moet houden. (‘onze’waarden en normen). Dit is van alle tijden. Hoe zijn de ‘arbeiderspartijen’ in het verleden met hun massa-aanhang hiermee omgegaan? IK denk dat de sociaal-democratische en communistische partijen in het verleden ook autoritaire besluitvormingsstructuren hadden, en de voorhoede theorie van het leninisme speelt hier expliciet op in. De mensen zijn als het ware gewend opdrachten te krijgen en de arbeiderspartijen organiseerden zich zo, zie ook de autoritaire structuren van de SP. Een partij waarbij je die tegenstrijdigheid ook kunt zien is DENK. Voor Nederland op sociaal-economisch gebied in sommige opzichten wel redelijke sociaal-democratisceh standpunten, maar toch aanhanger van de vreselijke Erdogan in Turkije.
Hoe moet je dat doorbreken? Dat is niet eenvoudig. Dat ervaar ik bij de Bijstandsbond. Wij willen een organisatie zijn van en voor de mensen, waarbij iedereen zeggenschap heeft, maar sommige bezoekers zeggen, jullie zijn de Bijstandsbond, jullie moeten iets aan die situatie doen. Ze zien ons als een instantie die macht heeft buiten hen om, beslissingen neemt over de hoofden van de mensen heen, net zoals andere instanties. We moeten steeds weer uitleggen dat het uitgangspunt van de Bijstandsbond zelforganisatie is. Dat merk je ook in de hulpverlening. Sommige mensen willen niet, dat je vraagt: ‘wat zullen we er samen aan doen’? Maar: ‘U kunt het beste dit of dat doen, want de regels zijn zus en me zo’. Dan ben je een goede hulpverlener, vinden ze. De stap maken naar: samen met anderen die ook dit probleem hebben, er gezamenlijk wat aan doen is een moeilijke. Sommige mensen zijn gewend opdrachten te krijgen, van sociale dienst tot je baas, en verwachten van jouw dat je de autoriteit bent die opdrachten geeft. Misschien dat mensen die deskunsig zijn op het gebied van community-organazing hier meer over kunnen zeggen,
deels is het best te begrijpen. Als jij en je vrienden al jaren geen betaalbare woning kunnen vinden is het niet vreemd als je immigratie terug wilt dringen.
Zelf denk ik dat nederland er rechtser uitziet dan het is, omdat teveel linkse mensen meedoen met het zogenaamde bewust niet-stemmen
De mannen in uniform zijn waarschijnlijk geen ordedienst, maar IHGVV oftwel “in het gelid voor vrijheid”,(voormalige) defensiemedewerkers die demonstranten beschermen tegen de ME en omgekeerd. Ik zag het vorige week langskomen op nieuwsuur(?). Het zijn in ieder geval geen commandotroepen, want dan zouden ze een commando-groene (geen mosgroene) baret dragen. Rode baretten zijn van “onze” luchtmobiele brigade, blauwe van VN-missies.