Over Elon Musk, DOGE, memes en extreem-rechtse clownspolitiek

Op 29 november vorig jaar werd Florian Cramer geïnterviewd op de podcast “Corso – Kunst & Pop” door Deutschlandradio. Hier een vertaling in het Nederlands. Een Engelstalige versie vind je hier.

Bernd Lechler: Donald Trump heeft aangekondigd een agentschap op te richten om de bureaucratie tijdens zijn komende ambtstermijn te verminderen en heeft ook de topfuncties ingevuld. Megabiljonair Elon Musk en ondernemer Vivek Ramaswamy, die faalde als presidentskandidaat, gaan het agentschap leiden. Het Department of Governmental Efficiency, kortweg DOGE. Dat is precies hoe een waanzinnig populaire tien jaar oude meme heet, waarin foto’s van een Japanse hond worden voorzien van bijschriften met pittige zinnen, en waaruit zelfs een cryptocurrency is voortgekomen, die Elon Musk op zijn beurt veelvuldig heeft gepusht. Meneer Cramer, laten we even kort uitleggen aan iedereen die niet zo thuis is op het internet waar deze meme vandaan komt. Een Japanse kleuterjuf postte simpelweg foto’s van haar Shiba Inu hond genaamd Kabosu, en in 2013 ging het viraal. Wat was de grap?

Florian Cramer: “Ja, de grap was misschien wel het uiterlijk van deze hond. Het is eigenlijk altijd moeilijk uit te leggen waarom iets viraal gaat in memes. Deze hond, die er bijna uitziet als een speelgoedhond en dan een schattigheidsfactor heeft, werd vervolgens op allerlei manieren gevarieerd, zoals gebruikelijk is in de meme-cultuur.”

Had het politieke connotaties? Nou, een meme die in eerste instantie gewoon grappig is, wordt vaak gebruikt om commentaar te geven op allerlei dingen. Je zou kunnen zeggen dat het bijna een taal is.

“Ja, eigenlijk is het altijd zo met deze memes dat ze in het begin apolitiek zijn en dan op een gegeven moment een eigen leven gaan leiden en een politieke betekenis krijgen. Een heel goed voorbeeld zou een andere meme zijn, namelijk Pepe the Frog, oorspronkelijk een stripfiguur, die toen opeens het embleem werd van de Amerikaanse extreem-rechtsen tijdens de eerste Trump-verkiezingen in 2016.”

En Doge?

“Doge kwam vervolgens in de cryptocurrency scene terecht en zoals je al zei, is de cryptocurrency Dogecoin eigenlijk als grap gecreëerd. Dus de persoon die deze cryptocurrency creëerde, nam de munt zelf niet serieus, maar had vervolgens geen controle over het feit dat het daadwerkelijk een object van speculatie werd en een daadwerkelijke cryptocurrency.”

Waarom denk je dat Elon Musk deze munteenheid heeft gepromoot? Hij heeft prijsstijgingen veroorzaakt met verschillende postings en heeft bijvoorbeeld ook gezegd dat je binnenkort Teslas kunt betalen met Dogecoins, maar dat is nooit werkelijkheid geworden. Wat zijn zijn belangen?

“Ja, dat is moeilijk te zeggen. Het zijn natuurlijk zakelijke belangen. Dus in dit hele gebied van cryptocurrencies en memes is niets gereguleerd. Dus als hij hetzelfde zou doen met bijvoorbeeld Tesla-aandelen, dan zou hij aan marktmanipulatie doen en meteen voor de rechtbank belanden. Maar omdat dit gebied van cryptocurrencies niet gereguleerd is, kan hij zo’n cryptocurrency op Twitter pushen, dat hij nu bezit onder de naam “X”, en de winst binnenharken, en er zal niets gebeuren.”

Laten we dan teruggaan naar de DOGE-afdeling in de toekomstige Amerikaanse regering. Dus als een agentschap dat onder leiding van Elon Musk de staat moet afbreken een naam krijgt die resulteert in de afkorting “DOGE,” zoals deze meme heet. Wat betekent dat dan?

“Nou, aan de ene kant betekent het dat de meme-cultuur politiek is geworden. De grap is geen grap meer, maar we hebben eigenlijk precies wat mediatheoretici al in de jaren tachtig stelden, maar toen in relatie tot de televisiecultuur, met Ronald Reagan eigenlijk als eerste voorbeeld, namelijk dat de simulatie – ik citeer vooral de Franse mediatheoreticus Jean Baudrillard – hyperrealiteit wordt, zodat het spel en de mediasimulatie opeens de werkelijkheid vervangen. En dat is precies wat hier is gebeurd. Dus wat begint als een grap en een simulatie in de media wordt opeens een ministerie. Het moet echter ook gezegd worden dat niets ouder is dan een oude meme. Je zei in de inleiding dat “Doge” nu tien jaar oud is. Het is dus een boomer-meme. Ik kan me niet voorstellen dat jongere mensen de grap nog waarderen.”

In principe lijken we echter een meme-isering van de politiek mee te maken, die na de personalisering komt. Betekent dat dan ook dat bijvoorbeeld de lijsttrekker van de Duitse Groene Partij Robert Habeck, die Taylor Swift en de Duitse popzanger Herbert Grönemeyer citeert in een video in plaats van zich te richten op de inhoud, daar ook deel van uitmaakt?

“Ja, maar je zou kunnen zeggen dat Grönemeyer misschien een beetje oud is. Elon Musk heeft misschien een iets actueler besturingssysteem op zijn meme-apparaat draaien dan Robert Habeck. Duitsland loopt wat dat betreft altijd een beetje achter. En in Duitsland is er natuurlijk een nog grotere scheiding tussen populaire cultuur en institutionele cultuur. Grönemeyer zit al meer in de hogere segmenten en Doge is nog steeds bijna undergroundcultuur. Dat is ook het bijzondere aan de Amerikaanse cultuur, dat zulke subculturele trends ineens heel snel mainstream worden, worden overgenomen, politiek worden, enzovoorts, enzovoorts.”

Wat betekent het voor de vrije ruimte die een memecultuur vormt, als die wordt geïnstrumentaliseerd door een Amerikaans agentschap?

“Nou, ik denk dat het helemaal afhangt van de politieke houding van de respectieve meme-actoren. Ik denk dat er veel mensen in de memecultuur zijn die uit het rechts-libertarische kamp komen en nu de champagneflessen opentrekken, zo van: ‘We zijn eindelijk waar we altijd al wilden zijn.'”

Waarom de champagneflessen? Wat betekent dat in de praktijk?

“In de meme-cultuur zijn er altijd al half-serieuze, mystieke of zelfs occulte tendensen geweest. We moeten misschien ook uitleggen waar deze term, ‘meme’, vandaan komt. Hij komt oorspronkelijk van de evolutiebioloog Richard Dawkins. Hij introduceerde de term als een nieuw woord in een theorie over genetica aan het eind van de jaren zeventig. Volgens hem gebeurt wat we in de genetica waarnemen, namelijk dat bepaalde genen de overhand hebben over andere genen in de darwinistische evolutie, ook in de informatiesfeer. Met andere woorden, bepaalde informatie wint het van andere informatie en gaat, zoals we tegenwoordig zouden zeggen, viraal. En dat noemde hij ‘memes’. En toen in de jaren negentig de internetcultuur opkwam, werden deze memes eigenlijk een concreet visueel-cultureel fenomeen, namelijk deze bekende internetgrapplaatjes. Maar memes zijn eigenlijk veel meer dan dat; het kunnen bijvoorbeeld ook woorden zijn. Elke vorm van informatie kan viraal gaan en zo een meme worden. En wat altijd een idee is geweest in de memecultuur is dat memes eigenlijk zoiets hebben als magische kracht. Dat ze zich als het ware verspreiden als toverspreuken en dan hun eigen werkelijkheid creëren. En dat is precies wat er nu is gebeurd.

De Doge-meme heeft nu zijn kracht bewezen, zich staande gehouden in dit darwinistische evolutionaire proces, en is een ministerie geworden. Dit is eigenlijk koren op de molen van alle memetheoretici en -practici. Misschien moeten we ook iets zeggen over het darwinisme van Elon Musk. Hij beoefent het echt, en niet alleen op informatieniveau, maar het is ook bekend dat hij een bijna manische spermadonor is. Hij is van mening dat hij tot een alfaklasse behoort die zich daarom meer moet voortplanten dan andere klassen. Dat is ook een van de ideeën die hij op dit moment uitdraagt, dat de elite zich meer moet voortplanten. Dit zijn bijna fascistische ideeën die in de praktijk worden gebracht.”

Maar wat de meme betreft, kun je natuurlijk ook zeggen dat een meme niet de hele wereld betekent. Zullen we uiteindelijk zeggen: “Nou, zo heet het agentschap van Musk. Wat het doet is veel belangrijker.” Of creëert zo’n naam voortekenen of werkingsmechanismen?

“Ik zou zeggen dat zo’n naam in de eerste plaats een knipoog is naar de trollen die deel uitmaken van deze meme-cultuur. Voor de gemiddelde burger is het gewoon het Department of Government Efficiency, en die persoon weet niet dat deze grap erbij hoort. Maar de mensen die uit de memecultuur komen, uit de trollencultuur, worden als het ware meegenomen voor de rit. Dat wordt in het Amerikaans een “dog whistle”, een hondenfluitje, genoemd. Het is een oude retorische strategie, vooral van extreem-rechtse politici, om bepaalde dingen te zeggen die voor het grote publiek volkomen onschuldig en normaal klinken in het reguliere discours, maar die op een hogere frequentie, een ultrasone frequentie die alleen honden kunnen horen, worden begrepen als een code door insiders of mensen die deel uitmaken van die subcultuur. En het Department of Government Efficiency, DOGE, is hier een perfect voorbeeld van.”

Met andere woorden, Elon Musk zegt of vertelt de mensen die zijn taal begrijpen ook dat dit alles voor hem gewoon heel leuk is, een spelletje?

“Ja, dat is misschien ook wel het interessante aan de debatten van nu, die momenteel in alle media worden besproken, of Trump en zijn regering fascistisch zijn of niet. En ik denk dat deze debatten misschien niet echt productief of nuttig zijn, omdat fascisme, ook door het mediabeeld, door films enzovoorts, dat erover gevormd is, altijd begrepen wordt in de zin van Mussolini, Hitler, Franco, als deze militaristische autoritaire, extreem-rechtse regeringsvorm met schreeuwende leiders in uniformen. Wat extreem-rechts vandaag de dag echter doet, is eigenlijk precies het tegenovergestelde beeld gebruiken. Geen schreeuwende mannen in uniformen, maar clowns. Dat kan Trump zijn, dat kan Boris Johnson zijn, dat kan Geert Wilders zijn hier in Nederland, waar ik woon, of het kan Milei zijn in Argentinië. Dat is echt een terugkerend thema. Interessant is trouwens dat dit nieuwe type extreem-rechtse clownspoliticus in Duitsland nog niet is opgekomen. Maar in de VS heeft het fantastisch gewerkt. In 2016 voor het eerst met de eerste verkiezing van Trump en nu voor de tweede keer. En Elon Musk heeft de retorische modus van de extreem-rechtse clown overgenomen, en bespeelt het volledige spectrum van dit extreem-rechtse trollenclown-discours.