Project “Surprising Europe” is niet wat het lijkt
De meeste filmpjes van de Surprising Europe-website heb ik ondertussen gezien en alles bij elkaar houd ik er een somber gevoel aan over. Dat had ik niet toen ik de website voor het eerst zag en de introductieclip bekeek. Toen vond ik de website er aantrekkelijk uitzien, het eerste filmpje vlot en uitnodigend en de opzet interessant: een bonte verzameling filmpjes en geschreven teksten die migratie van veel kanten belichten. De titel “Surprising Europe” is op een uitdagende manier dubbelzinnig.
Maar toen ik wat langer op de website ronddwaalde, kreeg ik een onaangename smaak in mijn mond. Je krijgt niet uitsluitend negatieve, sombere, teleurgestelde verhalen te zien en horen, maar ze voeren wel de boventoon. “Wees geïnformeerd”, is zogenaamd de boodschap van de website, maar eigenlijk stelt de website: “Kom maar liever niet”. Dat is niet gastvrij. Het kan waar zijn dat het heel moeilijk is om als migrant zonder verblijfsvergunning in Europa te overleven, en het kan kloppen dat veel migranten teleurgesteld zijn. Maar het is niet gastvrij, niet hartelijk, niet aardig. En precies daar wringt de schoen.
De website geeft de indruk dat het een project is van en voor Afrikanen. Maar is dat waar? Wie bekostigt het project? Wie maakt de films? Al Jazeera, Human en Stichting DOEN zijn organisaties die de productie mede bekostigen, maar ook de Nederlandse overheid, rechtstreeks in de vorm van het ministerie van Buitenlandse Zaken en indirect in de vorm van de organisatie voor internationale samenwerking NCDO. De regisseurs zijn Jean Hellwig, Rogier Kappers, Kay Mastenbroek en Alex Goekjian. Niet echt Afrikaanse namen. Wat rondzoeken op internet maakt al snel duidelijk dat het inderdaad stuk voor stuk Nederlanders zijn, hoewel Goekjian ook een Engelse achtergrond heeft.
Het Surprising Europe-project schildert in sombere kleuren hoe Afrikanen met snuffelhonden uit vrachtwagens gehaald worden, door advocaten gekleineerd worden als ze een huwelijk willen sluiten, en in de gevangenis opgesloten worden hoewel ze onschuldig zijn. “Zo is het leven nu eenmaal in Europa voor Afrikanen zonder verblijfsvergunning”, lijkt het project te zeggen. De migranten die ik zelf spreek, laten een ander geluid horen. Ze zijn woedend dat ze “als beesten” behandeld worden. Terwijl zoveel westerse mensen naar zuidelijke landen reizen en zich daar vaak vestigen. Terwijl miljoenen Europeanen in de vorige eeuw naar andere landen geëmigreerd zijn. Terwijl zuidelijke landen miljoenen en miljoenen vluchtelingen uit buurlanden opvangen, zo goed en zo kwaad als het gaat. De woede over dit onrecht komt in Surprising niet uit de verf. Er wordt ook niet gezocht naar de verantwoordelijkheid van de Nederlandse samenleving voor de enorme problemen waarmee migranten zonder verblijfsvergunning worstelen. En zodoende ook niet naar mogelijkheden voor Nederland om de problemen te helpen oplossen. Het blijft allemaal op het bordje van de Afrikanen liggen.
Als je de filmpjes op de website bekijkt en de verhalen leest, dan krijg je de indruk dat Afrikaanse migranten alleen naar Nederland komen om carrière te maken en geld te verdienen. Mijn ervaring met migranten zonder verblijfsvergunning is dat velen van hen komen vanwege serieuze problemen in hun land. Dat kan burgeroorlog zijn of discriminatie omdat je tot een ‘verkeerde’ bevolkingsgroep behoort. Maar vaak ook gaat het om ernstige problemen in de familie of in het dorp waar hij of zij vandaan komt. Natuurlijk praten mensen daar niet graag over voor de camera. Maar ondertussen krijgt de kijker van het Surprising Europe-project wel een vertekend beeld. Het bevestigt het stereotype van “de economische vluchteling” of “de gelukszoeker”.
Helemaal jammer is het dat Surprising Europe geen moeite doet om uit te zoeken wat de positieve kanten zijn van migratie. Illusies trekken Afrikanen hier naar toe. Eerlijke informatie moet teleurstellingen voorkomen. Bezint voor ge begint. Dat is het concept van het project.
Toch kun je de migratie van Afrika naar Europa ook zien als een ontdekkingstocht. Want het is toch verwonderlijk dat sommige landen rijk zijn en andere arm. Dat in arme landen geweld aan de orde van de dag is en in rijke landen veel minder. Dat mensen uit rijke landen vrij over de wereld kunnen reizen en mensen uit arme landen zoveel tegenwerking ondervinden. Dat rijke landen de mond vol hebben van “mensenrechten” en tegelijkertijd zoveel narigheid in de wereld brengen.
Als dit soort vragen je bezig houdt, dan ligt het voor de hand dat je zo’n rijk land wel eens wil bezoeken. Dat je daar eens wat probeert te presteren. Niet iedereen heeft daartoe de gelegenheid, en van wie wel in de gelegenheid is, durft lang niet iedereen de stap te zetten. Maar een aantal zet door en komt hier. En doet ervaringen op, bittere en mooie. In ieder geval leert iedere migrant de wereld van een andere kant kennen. Dat begrip is ook voor ons hier van belang om de geschiedenis van de gewelddadige relatie tussen het westen en het zuiden met nieuwe ogen te gaan zien. Helaas is dat niet de insteek van Surprising Europe. Naast een paar flonkersteentjes van een succesvolle zakenman en wat musici die hun draai gevonden lijken te hebben, kan het mozaïek niet grijs genoeg zijn. Echt een gemiste kans.
Het Surprising Europe-project beklemtoont dat de mensen in Afrika een overdreven positief beeld hebben van Europa. Het goud zou daar op straat liggen, je hoeft het maar op te scheppen. Maar hoe komt het dat het idee in arme landen leeft dat het in het westen allemaal veel beter is? Gedeeltelijk simpelweg omdat het waar is. Als je in je eigen land serieus het risico loopt om in de gevangenis te belanden omdat je van het verkeerde geloof bent, dan ben je in het westen beter af. Als je in je eigen land door gezondheidsproblemen niet voldoende geld meer kan verdienen om te overleven, dan zal het je hier waarschijnlijk beter lukken om genoeg eten bij elkaar te scharrelen. Als je in je eigen land niet over voldoende contacten beschikt om een van de schaarse middenklasse-baantjes te krijgen, dan kun je hier met enig doorzettingsvermogen en geluk wel een baantje vinden. Het zal waarschijnlijk slecht werk zijn, maar niettemin betaalt het toch beter als een ambtenarenbaan in je eigen land. Kortom, migratie is vaak een rationele keus. Vervolgens valt het tegen omdat het leven hier anders en harder is dan je gedacht had. Hoe komt dat? Omdat je voorgelogen bent door migranten die je voorgegaan zijn? Of omdat je hun sprookjes maar al te graag geloofd hebt?
Laten we eens een paar voorbeelden van dicht bij huis nemen. Als een nichtje je met stralende ogen vertelt dat ze binnenkort gaat trouwen, zeg je dan: “Meid, begin er niet aan, binnen een paar jaar zit aan de meeste huwelijken kraak noch smaak, je hebt dagelijks ruzie, of je leeft langs elkaar heen”? Nee, dat zeg je niet. Je feliciteert haar en hoopt dat ze mooie jaren zal hebben met de man van haar keuze. En dat nichtje, weet die niet beter? Natuurlijk wel. Die heeft het huwelijk van haar eigen ouders en van de ouders van allerlei vriendinnen en vrienden meegemaakt. Maar klaarblijkelijk heeft ze behoefte aan de droom van het gelukkige huwelijk. Ander voorbeeld: stel dat een jonge neef je enthousiast vertelt dat hij net begonnen is op de lerarenopleiding en dat hij zulke leuke proeflessen gegeven heeft. Ga je hem dan vertellen dat hij wel anders zal piepen als hij vijf jaar lang hetzelfde lesje afgedraaid heeft voor ongeïnteresseerde pubers? En zou die neef niet weten hoe het vak van leraar is? Hij heeft er als leerling jarenlang middenin gezeten. We hebben dromen blijkbaar nodig.
Migranten in spe weten best dat het niet allemaal rozegeur en maneschijn is in de rijke landen. Een groot deel van de migranten laat na verloop van tijd niets meer van zich horen. Anderen sturen veel minder geld dan oorspronkelijk de bedoeling was. Dat zegt genoeg. Maar je hoopt natuurlijk bij de succesvollen te horen, die er ook zijn. En je pept jezelf wat op, omdat je graag die stap wil zetten. Of omdat het noodzakelijk is om weg te gaan. Dat het daarna toch nog tegenvalt, ook al wist je dat het niet makkelijk zou zijn, dat is vers twee.
Kortom: na een positieve eerste kennismaking vertoont Surprising Europe de nodige gebreken. Het lijkt Afrikaans te zijn, maar verkondigt, leuk verpakt, de boodschap van de Nederlandse overheid: migranten zonder verblijfsvergunning blijven maar liever thuis. De opzet van het project lijkt caleidoscopisch te zijn, maar blijkt bij nadere beschouwing eenzijdig.
Joep Jansen
Dit artikel is vooral gebaseerd op de website van het project: www.surprisingeurope.com De eerste tv-aflevering is een goed verzorgde, interessante documentaire over een van de presentatoren van het project, de Oegandees Ssuuna. Deze film heeft meer diepgang dan de losse brokjes die samen de website vormen. De boodschap is echter even negatief en ongastvrij: “Ga niet! En als je toch gaat, dan moet je het zelf maar weten.”
Ik reageer nooit maar voel hier voor het eerst the urge om iets te zeggen want ik vind dit artikel uiterst offensief voor diegene die echt achter het hele Surprising Europe project zit, namelijk, Ssuuna – iemand die zelf heeft ervaren hoe moeilijk het is om zonder papieren in Europa te (over)leven, en die anderen zulke verschrikkelijke ervaringen wil besparen. Van alle migranten die ik gedurende jarenlang onderzoek in Griekenland heb gesproken waren er veel die idd nooit verwachtte dat er ook in Europa zoiets als armoede of honger kon bestaan. Dat ‘migranten in spe best weten dat het niet allemaal rozegeur en maneschijn is in de rijke landen’ is maar al te vaak niet het geval. Verre van….Tot die mensen richt dit project zich dan ook net. Sommige mogen dan misschien ‘blij’ zijn dat ze ‘iets’ in Europa kunnen verdienen, maar voor anderen is het em allemaal niet waard, en die hebben dan vaak ook spijt dat ze hun hele hebben en houden (en dat van hun hele familie) hebben verkocht om hun reis naar Europa te betalen. Zeker als ze daar vervolgens in een ware hel belanden, but still have to put on a happy face for their families back home pretending that everything is ok, not to disappoint anyone.
Ssuuna was al voor de Surprising Europe serie bezig met het informeren van zijn landgenoten over hoe moelijk het leven in Europa voor een (ongedocumenteerde) migrant kan zijn. Personally I think it takes a lot of guts to do what he did – to admit to ‘failure’ is not easy when others have high expectations from you. Natuurlijk zijn er ook migranten die vanwege persecutie of andere levensgevaarlijke situaties naar Europa komen, maar naar mijn weten wordt er nergens in de serie gezegd of zelfs gesuggereerd dat die mensen niet zouden moeten vluchten. De serie richt zich tot zij die om economische redenen overwegen te emigreren. Dat er in Surprising Europe ‘niet wordt gezocht naar de verantwoordelijkheid van de Nederlandse samenleving voor de enorme problemen waarmee migranten zonder verblijfsvergunning worstelen’ is idd zo, maar de hele bedoeling van het project is informeren, niet analyseren. En als dat ‘niet gastvrij’ klinkt, tja, helaas pindakaas, Nederland is nou eenmaal niet zo gastvrij!!
As one of the people involved in the project Surprising Europe may I just say that I completely understand your frustration. The issue of migration is very complex and it is very difficult to cover all its aspects, especially in a TV program. In so far as it affects the life of desperately poor and vulnerable people all over the world it is definitely something which should make us angry here in the West. Angry at politicians especially for fueling the fears of voters who think that migrants come here to ‘live off the state’. Most of the migrants who come here for economic reasons work hard and contribute to the society we live in. They come not only for themselves but because it can mean that their child back home has a book to take to school, or their village can buy medicines for the old and the sick. This is universal. We all want a better life for ourselves and our loved ones. Surprising Europe tries to show that. Many people also come here to escape wars, like those unfortunate asylum seekers who have been imprisoned for years like common criminals (Episode 6) while awaiting to be sent back. Their suffering is a shame on the Netherlands. The fact that the stories in the series are mostly sad simply reflects the fact that the prospects for migrants, whatever their reasons for coming here, is dwindling as the political and economic situation in Europe is changing. This project is not exclusively made by Africans. It is made by media professionals from diverse ethnic and cultural backgrounds. And its effectiveness as an informative project in the long-term will also depend on the contribution of all kinds of people through the web site and in future programs.