Ridders van arbeidsethos

Eergisteren schreef ik een draadje op Twitter, over hoe ik geen zin heb in werk. Ik voorspelde dat ik veel negatieve reacties zou krijgen, gezien het giftige arbeidsethos dat in Nederland geldt. Die reacties laten zien hoe het arbeidsethos in Nederland is verankerd.

Je kan het draadje als artikel hier op de Doorbraak-website teruglezen, maar in het kort: ik haat de manier waarop arbeid onder kapitalisme is ingericht. Het is zinloos dat we het merendeel van ons wakkere leven in dienst van een baas moeten spenderen. Dat kan anders.

Ook veracht ik de manier waarop onze cultuur steeds maar meer productiviteit uit mensen wil persen. We verliezen menselijke eigenwaarde uit het oog, en in plaats daarvan wordt het leven een wedstrijd van arbeid en consumptie. Veel mensen vonden dit herkenbaar.

Wie de reacties onder het draadje leest, ziet vooral veel herkenning. Daar put ik heel veel hoop en energie uit: de meeste mensen zien ook wel in dat het huidige systeem en het giftige arbeidsethos niet werken. Hen dank ik voor hun bijdrage. Maar er zijn ook negatieve reacties.

Deze reacties zijn te verdelen in een aantal categorieën. De eerste (en grootste) categorie vindt dat ik ander werk moet gaan zoeken, waar ik wel “gelukkig” zou zijn. Dit mist echter de inhoud van mijn kritiek. Die gaat niet over de inhoud van het werk, maar de vorm.

Elke baan in Nederland (en het overgrote deel daarbuiten) bestaat in de kapitalistische context. Hoe leuk je je werk ook vindt, je kan er niet aan ontsnappen dat je verplicht bent om het te doen om huur, boodschappen en zorg te betalen. Dat is zo, ongeacht je werk.

Dat weet ik, want ik vind grote delen van mijn werk inhoudelijk heel leuk. Ik vind het leuk wat ik doe. Ik heb in feite mijn droombaan. Maar toch voel ik een gebrek aan vrijheid, ook al heb ik mijn droombaan. En dat zal bestaan, ongeacht het werk dat ik doe.

Dit ‘advies’ om ander werk te zoeken, gaat ervan uit dat gelukkig werken binnen het kapitalistische systeem mogelijk is. Als je niet gelukkig bent, dan heb je daar zelf schuld aan. Het alternatief is namelijk dat er iets fundamenteel mis is met de wereld.

Dat is iets dat veel mensen niet willen accepteren. Sommigen vinden het huidige kapitalistische systeem prima, en willen niet dat je erover zeurt. Anderen willen niet accepteren dat hun leed verholpen kan worden, en accepteren het daarom. Dat is echter een illusie.

“Je eigen werk kiezen” is een illusie van keuze. Ja, je kan binnen een bepaalde bandbreedte kiezen voor wie je werkt. Maar dat je daarbij grote invloed hebt op hoe je leven eruit ziet, is een illusie. Je kan slechts kleine dingen bepalen.

Wat voor keuze je maakt, je blijft opereren binnen een systeem waarbij je geld moet verdienen om te overleven. Daarvoor ben je afhankelijk van een ‘werkgever’ of opdrachtgever met geld. Die bepaalt waarvoor jij betaald kan worden. Die keuze is niet aan jou.

Een subcategorie mensen stelde dan ook voor dat ik “voor mezelf” moest gaan werken; een eigen bedrijfje opstarten, zzp-er worden… Dan ben je eigen baas over je uren en je financiën. Tenminste, dat lijkt zo.

Want ook als ‘eigen baas’ ben je afhankelijk van kapitalisme. Je hebt iets meer vrijheid om zelf je arbeid in te richten. Maar hoeveel uren je minimaal werkt, en welk werk als nuttig wordt beschouwd, wordt alsnog bepaald door de kapitalistische molen.

Dat verklaart ook de grote hoeveelheid “schijn-zzp-ers“. Dat zijn mensen die doen alsof ze een eigen bedrijfje hebben, maar in feite net zo afhankelijk zijn van een ‘werkgever’ als andere werkenden. Dat geldt voor veel zzp-ers in verschillende mate.

En uiteindelijk kan je niet ontsnappen aan de noodzaak om geld te verdienen om in je levensonderhoud te voorzien. Je moet huur betalen, je moet eten kopen, je moet je zorgverzekering betalen, en dat vormt de ondergrens van de ‘vrijheid’ die je hebt.

“Verlaag je lasten en ga minder werken!” is ook een veel voorkomend ‘advies’. Allereerst gaat dit advies voorbij aan de onmogelijkheid. Huurprijzen schieten omhoog, boodschappen zijn steeds duurder. Iedereen moet een zorgverzekering. Goedkoop leven is er nauwelijks meer bij.

Neem bijvoorbeeld huurwoningen: een woning in de vrije sector voor minder dan duizend euro is nauwelijks meer te krijgen. Wat dat betreft woon ik al vrij goedkoop. Voor de sociale huur verdien ik nu te veel, en zijn er enorme wachtrijen. Daar “besparen” is een enorme gok.

En zelfs dan: armoede (wat deze mensen in feite voorstellen) is juist duur. Je belandt in enorme onzekerheid. Alles in Nederland verplicht je om een zo groot mogelijke buffer in te bouwen. “Goedkoper leven” is een complete fantasie.

En ook hier weer: het gaat voorbij aan mijn fundamentele bezwaren tegen arbeid in Nederland. Ook als je parttime werkt, heb je geen vrijheid om je werk in te richten zoals je wilt. Ook dan moet je verplichte uren naar je werk, en leef je in een “achievement”-cultuur.

De minst behulpzame categorie is de groep die vindt dat ik dichter bij mijn werk moet gaan wonen (in mijn artikel noem ik dat ik, mede door de lange reistijd, maar drie uurtjes vrije tijd per dag over heb). Zoals Tjitske. Ja, als ik op een kwartier afstand zou gaan werken, dan zou ik anderhalf uur per dag meer kunnen schrapen. Dat is nauwelijks een verbetering, en gaat ook compleet niet in op de kritieken die ik heb over hoe modern werk wordt ingericht.

Het punt van dit ‘advies’ is dan ook niet om daadwerkelijk te helpen. Het is een excuus. Zolang Tjitske íets kan vinden dat ik binnen het kapitalisme nog kan doen om mijn positie te verbeteren, hoeft ze niet te luisteren naar mijn kritieken op het kapitalisme.

Dit geldt voor alle ‘adviezen’ die zijn gegeven. Het gaat niet om daadwerkelijk behulpzaam zijn. De rol van zo’n advies is om de status quo te vrijwaren van elke kritiek. Zolang er nog een illusie van keuze is, hoeven deze ‘adviseurs’ namelijk niet dieper hierover na te denken.

Waar al deze ‘adviezen’ ook aan voorbij gaan, is dat ik niet op zoek ben naar een manier waarop ik het leven voor mezelf kan verbeteren. Deze onrechtvaardigheid druipt door onze hele samenleving, en ik wil niet ‘vrij’ zijn terwijl anderen onder dat systeem lijden.

Zoals deze persoon, die vooral wil dat ik in bitcoin ga investeren. Allereerst lost dat voor de wereld niets op, maar ten tweede: bitcoin is gewoon een investeringscasino, niet veel anders dan aandelen. Je kan net zo goed proberen rijk te worden door een staatslot te kopen.

Naast de mensen die iets van ‘advies’ wilden geven, waren er vooral veel mensen die wilden laten weten hoe stom ze mij vinden. Ook hier zien we verschillende categorieën. Een van de meest prominente is de “je hebt het niet zo zwaar!”-categorie.

Ik ben de eerste die toegeeft (zoals ik in mijn artikel ook doe) dat mijn baan relatief comfortabel is vergeleken met andere banen. Ik doe geen fysiek zwaar werk, werk vaste uren overdag, heb een lang weekend en heb ook nog vakantie.

Ik zeg ook niet dat ik het zwaar heb vergeleken met andere mensen. Mijn betoog is juist dat elk werk zwaar is, zeker op de kapitalistische manier waarop we het inrichten. De meeste mensen zouden baat hebben bij vrijere arbeid. Dat wens ik hen ook toe zoals ik het mezelf toewens.

Het ‘argument’ gaat er ook vanuit dat de zwaarte van werk een soort vast en natuurlijk spectrum is. Dat wil ik nu juist veranderen: we kunnen “werk” zo veranderen dat het minder zwaar is, en dat iedereen vrijer is. Dat er ander, zwaarder werk is, ondersteunt dat alleen maar.

Dat is zeker zo als je kijkt naar de reacties die naar het verleden wijzen. Ja, vroeger was veel slechter. Dat is niet magisch beter geworden, daarvoor is keihard gestreden door mensen die beter wensten, die de acht-urige werkdag eisten. En in de toekomst kan het dus ook beter.

Niet alleen dat, maar juist het beeld van “vroeger” klopt niet altijd. Het beeld van mensen die in plaggenhutten leefden, is van tijdens de opkomst van het Nederlandse kapitalisme. Dat soort “armoede” is een gevolg van kapitalisme, het is niet door kapitalisme opgelost.

Er zijn ook mensen die het meteen op zichzelf betrokken: “Ik heb het pas zwaar! Ik zeur niet! Ik vind het fantastisch!” Dit is dus dat giftige arbeidsethos waar ik het over heb. Mensen zijn er trots op dat ze hun eigen grenzen overgaan, en moeten dat ook meteen laten weten.

Deze mensen halen niet alleen trots uit hun arbeid, maar ook uit hoe onnodig zwaar het is. Het überhaupt willen verbeteren van je eigen lot, dat zien ze als luiheid. Het is ongelofelijk sneu dat mensen zo diep in de arbeidspropaganda zitten, dat ze dit soort dingen schrijven.

En ook waarom ze het schrijven: om mij terug in mijn ‘hok’ te duwen. Zij werken hard, dus ik mag niet wensen dat zij ook minder hard werken. Wellicht kunnen ze het zich niet eens voorstellen dat het beter kan.

Dat is kapitalistisch realisme: het denkbeeld dat kapitalisme het enige mogelijke systeem is, dat de manier waarop we nu dingen doen een natuurwet is. Zelfs dat het immoreel is om een beter systeem te wensen. Dat er iets heiligs zit in lijden.

Dit kapitalistisch realisme zie je het sterkst bij de mensen die als tegenargument zeggen dat ze werk fijn vinden. Tegen deze mensen heb ik niets, want ik ben het met hen eens: werken, als in, het verzetten van werk, het helpen van mensen, iets maken, kan voldoenend zijn.

Maar werk en kapitalisme zijn niet hetzelfde. Mijn kritiek gaat er juist over dat kapitalisme, door vervreemding, de achievement-cultuur en het arbeidsethos, al het leuke uit werk heeft gehaald. Ik wil werken, alleen niet op de manier die het kapitalisme voorstelt.

En die fantasie, dat werk kan bestaan buiten de contouren van “bazen”, “kapitaal”, “loon” en “roosters”, die ontbreekt in kapitalistisch realisme. En juist die fantasie, om werk los te zien van de kapitalistische gijzeling van arbeid, die hebben we nu nodig.

Die fantasie ontbreekt enorm in veel reacties. Het enige wat velen zich voor kunnen stellen, is dat ik “gratis geld” zou willen hebben om de hele dag niets te doen. Dat is blijkbaar de keuze: keihard werken voor een baas, of niets doen.

Dat is een valse keuze. Ik zou heel graag veel willen werken voor mijn naasten. Maar het kapitalisme zegt: “Je mag alleen werk doen wat wij nuttig vinden, en je krijgt er een giftig arbeidsethos bij!” En die diepe verzieking van werk, daar moet ik ook nog eens dankbaar voor zijn!

Tot zo ver de inhoudelijke reacties. Er is nog één soort reactie die bij me is blijven hangen: de scheldkanonnades. Want je kan het met me oneens zijn. Je kan kiezen om me te negeren. Maar blijkbaar zijn er mensen die zich geroepen voelen me “op mijn plaats” te zetten.

Dat is nog wel het meest giftige aan het arbeidsethos. Het is niet alleen iets externs, maar er zijn ook zo veel mensen die zich geroepen voelen om dat ethos te beschermen. Om mensen uit te schelden voor “lui”, of zelfs om me dood te wensen. Waarom voelen ze die aandrang?

Uiteindelijk valt dat me het meeste op. Dit is geen discussie over een onderwerp. Mensen zijn vooral op zoek naar een reden om niet naar me te luisteren. Ik ben lui, ik heb het goed, ik mag niet klagen… Alles om maar niet te horen wat ik te zeggen heb.

Blijkbaar heeft het een hele gevoelige snaar geraakt, als ik zelfs doodsverwensingen krijg, simpelweg door een anekdote over mijn eigen leven te delen. In Nederland is het arbeidsethos niet alleen een persoonlijkheidskenmerk. Het wordt meer geloofd als een religie.

Ik wens iedereen de fantasie en de eigenwaarde toe, zodat we ons allemaal een wereld zonder kapitalistische arbeid kunnen voorstellen.

---

Nog enkele reacties

Geboren worden betekent dat je moet overleven. Dat betekent dat ik maandelijks 1/3 van mijn inkomen moet overdragen aan een van de rijkste mensen in Nederland, en ik steeds meer moet betalen voor eten, terwijl een kwart van ons voedsel wordt weggegooid. Da’s natuur!

Ja, als we willen overleven op deze planeet, dan zal er werk verzet moeten worden. Dat is ook niet mijn kritiek. Het probleem is dat niet de natuur, maar een kapitalistische klasse dicteert wat wij voor hen moeten doen om te mogen overleven. Dat is geen natuurfeit.

Het is zo sneu om te zien dat sommige mensen oprecht geloven dat het kapitalisme een natuurfenomeen is waar we niets tegen kunnen beginnen.

---

Het is bizar hoeveel mensen vinden dat ik door allerlei door hen bedachte hoepels moet springen, voordat ik kritiek mag hebben op een systeem waar zij óók last van hebben. “Woon je al in een tentje in Mexico? Heb je al je hele leven ontworteld? Slaap je al onder een brug?”

Bo Salomons

(Dit artikel verscheen eerder als draadje op Twitter.)