SP-rapport legt de keiharde realiteit bloot van dwangarbeid in Zoetermeer

Een logo.
Een logo.

Vorige maand bracht de SP Zoetermeer een rapport uit over “Werken zonder loon en gesubsidieerde arbeid”, gebaseerd op de ervaringen van 32 baanlozen die allemaal op de een of andere manier gedwongen worden te werken zonder loon. Er blijkt in Zoetermeer een enorme wildgroei aan verschillende vormen van dwangarbeid te zijn ontstaan. Een korte bespreking van een rapport vol ervaringen met uitbuiting en intimidatie, en met helaas tekortschietende aanbevelingen.

In september 2014 opende de SP Zoetermeer een meldpunt “Werken zonder loon”. Dat leidde begin 2015 tot het gelijknamige actiecomité “Stop werken zonder loon” dat later dat jaar al enkele succesjes bekend kon maken op een druk bezochte bijeenkomst. Om meer mensen te mobiliseren organiseerde de SP begin vorig jaar een actiebijeenkomst, waaraan ook Doorbraak een steentje bijdroeg. En vorige maand presenteerde men dus het eerste rapport.

Er blijkt in Zoetermeer flink doorgewerkt te worden door baanlozen. Dwangarbeiders werken onder meer 20 tot 32 uur per week gratis in een fietsenstalling, doen 16 tot 26 uur per week gratis inpakwerk, 12 tot 28 uur per week gratis archiefwerk of prikken 28 tot 36 uur per week gratis papier op straat. Ook doen dwangarbeiders schoonmaakwerk, onderhoudswerk en administratief werk. Gemiddeld werken ze iets meer dan 26 uur per week. De SP heeft netjes de bedrijven erbij vermeld die profiteren van de dwangarbeid, zoals Biesieklette, FourStar, IIC Innovations, SDW Rotterdam, de Rechtbank Den Haag, Van Uden, en ga zo maar door. Twee van de 32 dwangarbeiders krijgen iets extra’s bovenop hun uitkering, de rest kan ook daar naar fluiten. De meeste dwangarbeiders lijken zo’n drie maanden aan het werk gezet te worden, maar er zijn ook bijstandsgerechtigden die aangaven dat het bij hen langer duurde. Eén werkte zelfs al langer dan een jaar gratis. Meer dan de helft van de 32 dwangarbeiders moest overigens al meer dan een keer komen dwangarbeiden. Twee van hen waren al meer dan vijf keer aan de beurt geweest!

Drie keer intimidatie

Dwangarbeid is een van de manieren waarop gemeenten nieuwe baanlozen intimideren om toch vooral geen uitkering aan te vragen. Wie toch een uitkering durft aan te vragen en hem ook nog krijgt toegewezen, wordt vervolgens opnieuw geïntimideerd om onbetaald en zonder arbeidsrechten aan de slag te gaan: wie weigert gratis te werken wordt gekort of raakt de uitkering helemaal kwijt. Negen van de 32 dwangarbeiders die meewerkten aan het Zoetermeerse onderzoek zijn gekort, bijvoorbeeld omdat ze met de dwangarbeid wilden stoppen, het werk weigerden omdat hun uitkering niet was overgemaakt, een afspraak gemist hadden, te weinig gesolliciteerd hadden naast de gratis werkweek, enzovoorts. Op het onbetaalde werk zelf worden dwangarbeiders nogmaals geïntimideerd, om hen eronder te houden of gewoon door nare ‘begeleiders’, omdat het kan. De helft van de dwangarbeiders die meedeed aan het onderzoek voelde zich wel eens geïntimideerd, gekleineerd of minachtend bejegend op het werk. In groot contrast met de intimiderende sfeer die ‘begeleiders’ creëren staat de onderlinge sfeer die de dwangarbeiders doorgaans als positief omschrijven.

Op basis van de door de dwangarbeiders ingevulde formulieren heeft de SP korte verhaaltjes geschreven. Vier voorbeelden daarvan:

“Persoon E zit langer dan een half jaar in de bijstand en werkt nu korter dan drie maanden in een leerwerktraject waar hij/zij productiewerk bij Van Uden verricht voor 36 uur per week voor alleen een bijstandsuitkering. Het is gesubsidieerd en zinloos productiewerk toegespitst op mensen met een verstandelijke beperking. De sfeer is er geestdodend en mensonterend. Het voelt als een strafkamp waar cipiers dreigen en intimideren. Er wordt geen rekening gehouden met persoonlijke omstandigheden, de fysieke beperkingen zijn kennelijk door de DSW niet doorgegeven aan het leerwerkbedrijf. Je moet sterk in je schoenen staan om over je eigen gezondheid te waken. Hij/zij wordt geïntimideerd, gekleineerd of minachtend bejegend. Intimidatie en dreigementen zijn eerlijk gezegd de rode draad in het gehele traject. Vanaf de uitnodiging door de gemeente, de introductiedagen bij de DSW tot aan de dwangarbeid bij het leerwerkbedrijf (zonder loon). Persoon E heeft nog geen korting op de bijstandsuitkering gekregen maar vreest dat hiermee gedreigd gaat worden aangezien hij/zij zich heeft ziek gemeld vanwege rugklachten en migraine. Hij/zij werd niet voldoende door de gemeente over de rechten en plichten geïnformeerd. Er wordt heel beknopt bij stilgestaan maar zodanig uitgelegd dat het lijkt of mensen rechteloos zijn. Wederom dreigend met korten van de uitkering. Daarnaast worden de reiskosten niet vergoed.”

“Persoon H zit langer dan twee jaar in de bijstand en volgt drie jaar reïntegratietrajecten en werkt nu korter dan drie maanden in een leerwerktraject waar hij/zij inpakwerk bij IIC Innovations verricht voor 32 uur per week voor alleen een bijstandsuitkering. De sfeer is er redelijk maar er wordt geen rekening gehouden met persoonlijke omstandigheden. Hij/zij wordt soms geïntimideerd, gekleineerd of minachtend bejegend. Persoon H heeft geen korting op de bijstandsuitkering gekregen en wordt hopelijk door de gemeente over de rechten en plichten geïnformeerd. De reiskosten worden vergoed. Persoon H heeft niet het gevoel dat dit reïntegratietraject zinvol is of aan werk helpt.”

“Persoon J zit langer dan twee jaar in de bijstand, heeft in twee jaar tijd meer dan vijf reïntegratietrajecten gevolgd en werkt nu langer dan zes maanden in een reïntegratiebaan waar hij/zij inpakwerk bij FourStar verricht voor 20 uur per week voor alleen een bijstandsuitkering. De sfeer is er goed en er wordt geen rekening gehouden met persoonlijke omstandigheden. Hij/zij wordt soms geïntimideerd, gekleineerd of minachtend bejegend. Persoon J heeft geen korting op de bijstandsuitkering gekregen en wordt voldoende door de gemeente over de rechten en plichten geïnformeerd. De reiskosten worden niet vergoed. Persoon J heeft niet het gevoel dat dit reïntegratietraject zinvol is of aan werk helpt.”

“Persoon DD zit langer dan twee jaar in de bijstand en werkt nu langer dan drie maanden in een reïntegratietraject waar inpakwerk bij IIC wordt verricht voor veertig uur per week voor alleen een bijstandsuitkering. De sfeer is er zeer slecht, er wordt geen rekening gehouden met persoonlijke omstandigheden. Het is niet de bedoeling dat je plezier hebt, het is demotiverend beleid. Deze persoon wordt geïntimideerd, gekleineerd of minachtend bejegend en voelt zich beperkt in denken en handelen. Persoon DD heeft een korting op de bijstandsuitkering gekregen van drie maanden vanwege het bijwonen van een uitvaart.”

Individualisering

Er blijken in Zoetermeer heel wat verschillende vormen te zijn waarop de dwangarbeid door de gemeente georganiseerd wordt. Op maat, zal de gemeente zeggen. Flexibel en individualiserend, noemen we dat vanuit een perspectief van onderop. Zolang dwangarbeiders zoveel mogelijk uiteenlopende trajecten en arbeidsomstandigheden krijgen opgelegd en voortdurend weer elders geplaatst worden, is het organiseren van gezamenlijk protest en verzet wel heel moeilijk. En dat is precies de bedoeling, net als van alle intimidatie. Er blijkt in Zoetermeer onder meer sprake van werkervaringsplaatsen, sterrenteams, Zoetermeerbanen, praktijkervaringsplaatsen, proefplaatsingen, participatieplaatsen, leer-werk trajecten, vrijwilligerswerk en de tegenprestatie.

In een tabel in het rapport staan de aantallen dwangarbeiders die uitstromen richting betaald werk. Die lopen uiteen van twintig tot zeventig procent per type dwangarbeid. Er is geen enkel bewijs dat die uitstroom het gevolg is van de dwangarbeid. Misschien vindt die uitstroom wel plaats ondanks de dwangarbeid. Misschien hadden de baanlozen anders ook wel betaald werk gevonden. Misschien hebben ze door de dwangarbeid wel minder of minder goed kunnen solliciteren. Wie weet. Maar daar gaat het de reïntegratie-industrie natuurlijk ook niet om. Dwangarbeid draait om beheersing en uitbuiting van baanlozen: om het voorkomen van collectief verzet van baanlozen, en om lagere kosten bij de gemeente en hogere winsten bij bedrijven. Op een na dacht dan ook geen van de dwangarbeiders dat het gratis werken hen op weg hielp naar een betaalde baan.

Aanbevelingen

De SP Zoetermeer sluit haar rapport af met een aantal aanbevelingen. Die zijn vanzelfsprekend niet zo radicaal als wij wel zouden willen: voorop blijft ook bij de SP staan dat baanlozen aan het betaalde werk gaan. Aan het van links tot rechts heilig verklaarde arbeidsethos wordt niet getornd. De hele carrousel van reïntegratietrajecten – waarbij ook gewerkt wordt – blijft wat de partij betreft gewoon bestaan, en ook kunnen nog steeds meerdere opeenvolgende trajecten opgelegd worden. Alleen zouden ze meer op de persoon toegesneden en goed omschreven en uitgelegd moeten worden, en zouden ze geen betaald werk meer mogen verdringen. Landelijk probeert de SP momenteel een verdringingstoets er door te krijgen in de Eerste Kamer. Kortom, het zou voortaan moeten gaan om “additioneel werk”, een geliefd fopbegrip van de overheid dat ook de SP graag hanteert. Maar werk is gewoon werk, vanuit de arbeider gezien, en iemand profiteert ervan dat het gedaan wordt en dat is niet de arbeider zelf.

Ook beveelt de SP aan dat baanlozen een goede uitleg krijgen over hun rechten en plichten en dat begeleiders opgeleid worden om fatsoenlijk met hen om te gaan. Opmerkelijk is dat over de strafkortingen, die in het rapport zo nadrukkelijk naar voren komen, bij de aanbevelingen niet meer gesproken wordt. De partij beveelt niet aan om die af te schaffen of zelfs maar te verminderen. Wat de SP betreft blijven de dwang en de straffen dus kennelijk gewoon bestaan. Het enige wezenlijke verschil met de huidige situatie is dat de gedwongen arbeid als het aan de SP ligt voortaan regulier betaald wordt.

Scherper gesteld: de staat blijft ons disciplineren in dienst van het kapitaal, maar het mag van de SP best wat vriendelijker en we krijgen in ruil voor eventuele dwangarbeid voortaan een ‘normaal’ kapitalistisch loon. De door de partij voorgestelde afschaffing van werken zonder loon is zeker een soort van vooruitgang, maar niet bepaald in een bevrijdende richting.

Eric Krebbers