Vergrijzing als spookbeeld
Op allerlei terreinen duikt het begrip vergrijzing op. De zorg zou “te duur” worden vanwege de vergrijzing, en de pensioenen en de AOW “onbetaalbaar”. En er dreigt zelfs een arbeidstekort wegens de vergrijzing. Als oplossing uit de hoge hoed komt dan altijd: flink bezuinigen op de sociale voorzieningen. Als dat steevast het antwoord is, dan is de probleemstelling hard aan onderzoek toe. Hoe wordt vergrijzing als bedreiging geconstrueerd en is vergrijzing eigenlijk wel een gevaar?
Vergrijzing wordt als demografisch gevaar neergezet: er komen in de bevolkingspiramide te veel ouderen en te weinig jongeren. Demografen, politici en opiniemakers bepleiten actie op gebieden waarmee de samenstelling van de bevolking te beïnvloeden is: migratiebeheersing, geboorte en sterfte. Een echte samenhangende bevolkingspolitiek bepleiten ligt gelukkig nog altijd gevoelig, vanwege de herinnering aan de bevolkingspolitiek van de nazi’s. Liever neemt de BV Nederland sociaal-economische maatregelen die de kosten verlagen van reproductieve zorgarbeid en van ‘onproductieven’. Ook poogt men de opbrengst te verhogen van werk, bijvoorbeeld door automatisering en efficiëntere organisatie van de arbeid – lees: de werkdruk te verhogen.
Maar als dat allemaal niet genoeg oplevert, dan komen fysieke maatregelen dichterbij. We genieten niet meer allemaal als vanzelfsprekend bescherming. De manier waarop door de mensen aan de top nu over migranten wordt gesproken geeft aan dat opvattingen over bevolkingsgroepen snel kunnen veranderen. Uitspraken als “moslims niet meer toelaten” en “deportatie van tientallen miljoenen moslims” kunnen ongestraft gedaan worden. Ook werklozen worden de laatste tijd snel tot probleem, profiteur en overbodig bestempeld. Zij worden steeds vaker gedwongen om onbetaalde arbeid te verrichten. Er wordt steeds meer een psychologische druk opgebouwd met het als een natuurramp klinkende begrip vergrijzing als belangrijk ingrediënt. En die ramp noopt tot maatregelen, welke dan ook.
Babyboomers
De gezondheidszorg zou “onbetaalbaar” worden door die vermaledijde vergrijzing. Een flink deel van de kosten aan zorg wordt uiteraard besteed aan mensen boven de pensioensgerechtigde leeftijd. Wat belet een toplaag die zijn rijkdom wil beschermen om mensen eens goed en herhaaldelijk onder de neus te houden hoeveel die oude ‘onproductieven’ “ons” wel niet kosten? Politieke jongerenorganisaties van de JOVD tot het GroenLinkse Dwars spreken zich nu al uit tegen de in hun ogen overbodige pensioenrechten voor “babyboomers”.
In de zorg zouden forse ingrepen in het basispakket onvermijdelijk zijn, beweert bijvoorbeeld het VVD-Kamerlid Anne Mulder in een artikel in het NRC Handelsblad van 4 april 2011. Het staat buiten kijf dat de gezondheidszorg steeds duurder wordt. Maar Volkskrant-columnist Marcel van Dam zegt: “De gezondheidszorg zou pas onbetaalbaar worden als die kostenstijging de koopkrachtstijging trendmatig zou overtreffen. En dat is helemaal niet het geval. De bezuinigingen in de zorg vinden vooral plaats door de kosten te verleggen van de overheid naar particulieren. VVD-ers (en anderen) roepen dat alleen maar omdat ze mensen zelf meer willen laten betalen voor de zorg. Waardoor mensen die het minst te besteden hebben minder vaak naar de dokter kunnen gaan.”
Euthanasie
Als sociaal-economische maatregelen niet genoeg kosten kunnen terugdringen, dan is er nog een sinistere mogelijkheid. “Euthanasie onder ouderen zal sterk toenemen”, zegt Marcel van Dam. “Tegelijk met een bredere acceptatie van euthanasie doet zich een andere ontwikkeling voor. Gezondheidszorg wordt duurder. Er gaan steeds meer stemmen op om uit kostenoverwegingen de duur van medische behandelingen te bekorten of te dure behandelmethoden niet te vergoeden.” Er is discussie over de vraag of medici niet veel te lang doorgaan met de behandeling van met name ouderen, onlangs ook in het NRC. In Nieuwsuur van 30 mei 2011 zei Wouter Bos: “In essentie gaat het, denk ik, om de vraag of we altijd tot elke prijs bereid moeten zijn om lijden te vermijden en de dood uit te stellen.”
Van Dam voorspelt dat het problematiseren van de vergrijzing en de betaalbaarheid van de zorg zal leiden tot een toenemende maatschappelijke druk op ouderen om het leven als “voltooid” te zien of als te belastend voor de kinderen. Als gevolg daarvan zal euthanasie onder ouderen sterk toenemen, vooral onder die ouderen die niet langer in staat zijn om “de prijs te betalen om lijden te vermijden en de dood uit te stellen”.
Pensioen
De AOW en de pensioenen liggen onder vuur. Steeds vaker verschijnen berichten over gesjoemel met pensioenfondsen, maar de vergrijzing is en blijft de favoriete zondebok om de tekorten aan toe te schrijven. De regering wil geen verhoging van de pensioenpremies, omdat ze de bazen wil “ontlasten”. Bruin I wil de kosten van de AOW omlaag brengen door ons langer te laten werken. Zo kan bijvoorbeeld de villasubsidie onaangetast blijven. Langer doorwerken zou onvermijdelijk zijn vanwege – uiteraard – de vergrijzing. Maar niet alle economen vinden dat onvermijdelijk. De Groningse econoom Jochen Mierau bijvoorbeeld concludeert in zijn onlangs verschenen proefschrift: “De verhoging van de AOW-leeftijd is schadelijk voor de economie.” De vergrijzing zou volgens hem zelfs goed zijn voor de economie. Zijn bevindingen staan in schril contrast met die van Bruin I en het Centraal Planbureau (CPB), dat de vergrijzing een gevaar noemt en langer doorwerken noodzakelijk om de AOW betaalbaar te houden.
Maar “het financieren van de toekomstige AOW is helemaal geen probleem”, zegt Van Dam. Ondanks het groeiende aantal 65-plussers, zo rekent hij voor, zijn de uitgaven voor het staatspensioen in procenten van het bruto binnenlands product in de afgelopen decennia gedaald. Van 6 procent bbp in 1980 naar 5,4 procent in 2015, volgens een raming van het CPB. “De reden is dat de AOW niet is meegegroeid met de welvaart”, aldus een ontevreden Van Dam. Maar ook een AOW die wel meegroeit met de welvaart is prima betaalbaar als allerlei rechtse hobby’s worden aangepakt, zoals de nog net legale belastingontwijking.
Looneisen
De vergrijzing wordt ook als probleem voor de arbeidsmarkt gezien. “Half Nederland gaat met pensioen. Maar wie komt het werk doen? OTTO Workforce!” Zo klinkt een reclamespotje op Radio 1 van het internationale uitzendbureau OTTO. De zogenaamde vergrijzing wordt hier ten behoeve van het rijmelement gedramatiseerd. OTTO is een van de “spelers” op de Nederlandse arbeidsmarkt die de BV Nederland zo efficiënt mogelijk wil inrichten. Hoe efficiënter, hoe beter de concurrentiepositie. De arbeidsmarkt zou echter in gevaar komen door de vergrijzing, die zou leiden tot onvoldoende arbeidskrachten. En hoewel er steeds harder gescholden wordt op mensen met een uitkering, is volledige werkgelegenheid een nachtmerrie voor de BV Nederland. Dan zouden arbeiders immers hoge loon- en andere eisen kunnen stellen omdat de dreiging van ontslag klein is, zoals dat eind jaren 60 begin jaren 70 het geval was. Nu werkt het strenge bijstandsregime en de “schande” van werkloosheid als afschrikmiddel om mensen met een baan in het gareel te houden.
Onlangs rekende een econoom bij het tv-programma “De Rekenkamer” voor dat het bruto nationaal product met wel een derde – dus 200 miljard euro – zou kunnen dalen als de werkloosheid verdween en er volledige werkgelegenheid zou gaan heersen. De 12 miljard die aan allerlei uitkeringen wordt betaald, is zo bezien maar een schijntje voor de BV Nederland. Die zogenaamde vergrijzing is dus voor arbeiders geen gevaar, zoals de bazen ons willen doen geloven, maar eerder een kans om de macht van de bazen over de arbeidsmarkt te verminderen.
Om die – theoretische – kansen die de vergrijzing de arbeidersklasse biedt tegen te gaan, worden er arbeiders van elders aangevoerd. OTTO haalt veel Polen naar Nederland om hier keihard te komen werken. Doordat ze vaak gedwongen allerlei diensten, zoals vervoer, huisvesting en bewaking, van het bedrijf af moeten nemen, houden de Poolse werknemers uiteindelijk veel minder over dan hen in Polen werd voorgespiegeld. Sociale strijd betekent dan ook niet afgeven op een “Polen tsunami” (PvdA-wethouder Marnix Norder) of een “rauwe invasie” van Polen (SP-Kamerlid Paul Ulenbelt), maar juist de Poolse arbeiders ondersteunen om betere lonen en leefomstandigheden te bereiken, zoals de Anarchistische Groep Amsterdam dat doet.
Biobank Lifelines
Het spookbeeld van de vergrijzing wordt dus ingezet om rechts sociaal-economisch beleid door te drukken. Vergrijzing heeft een sterk biologistische associatie en er worden dan ook in die hoek ‘oplossingen’ gezocht. Vergrijzing is een woord dat bijvoorbeeld gebruikt wordt om de meest uitgebreide biobank (een verzameling lichaamsmateriaal en informatie) in Nederland van de grond te krijgen: Lifelines. Maar liefst 165 duizend mensen uit de drie noordelijke provincies worden geacht diverse soorten lichaamsmateriaal af te staan, alsmede informatie over erfelijkheid en stijl van leven tot en met psychische en sociale factoren. Het project vormt de basis van een cluster aan wetenschap en bedrijvigheid in de drie noordelijke provincies. Lifelines omschrijft de noodzaak van het project zo: “Mede door de vergrijzing van de bevolking zal het aantal chronische ziekten de komende decennia sterk stijgen. De samenleving heeft daarom behoefte aan een effectievere preventie en betere behandelingen. Daar is een wetenschappelijke doorbraak voor nodig: Lifelines. Alleen zo’n brede aanpak kan diepgaand inzicht opleveren in het ontstaan en beloop van chronische ziekten. Dat kan resulteren in ‘voorspellers’ voor het ontstaan van ziekte en voor een gezonde levensloop. Aan de hand daarvan is straks meer te doen aan preventie en doelmatiger behandelen.” En zo kan het personeelsbestand van de BV Nederland beter worden gemanaged. “Omdat de vergrijzing voor een grote omslag in de arbeidsmarkt gaat zorgen, is deze kennis van groot belang in het omgaan met de problemen van een ouder wordend personeelsbestand. Door te participeren in de projecten kunnen organisaties in heel Nederland hun eigen (ouderen-)beleid laten doorlichten. Men beschouwt dit project als een van de pijlers van het Healthy Ageing Onderzoek met een diversiteit aan mogelijkheden voor het bedrijfsleven.”
Bevolking als grondstof
Lifelines zegt: “Verzekeraars, de farmaceutische industrie en overheden zijn geïnteresseerd in de kennis die Lifelines oplevert over leeftijd- en ziektegebonden risico’s. Het is de bedoeling dat zij, tegen betaling, kunnen beschikken over onze gegevens.” Het project roemt de besparingen die daarmee kunnen worden geboekt. “Chronische ziekten beschadigen de maatschappij door verlies van arbeidscapaciteit, druk op sociale zekerheidssystemen en verminderde belastinginkomsten.”
Lifelines ziet de bevolking van het noorden dus als een interessante grondstof voor kennisproductie, de motor van de “kenniseconomie”. Het project verwacht om zonder problemen rondom bijvoorbeeld privacy de bevolking in te kunnen schakelen om het investeringsklimaat en de concurrentiepositie van de regio een flinke “boost” te geven. Lifelines’ mooie motto “Gezond ouder worden” moet de bevolking verleiden om deel te gaan nemen aan projecten om de gevaren van de vergrijzing te pareren.
Vergrijzing is uiteindelijk een welkom “frame” om allerlei maatregelen te kunnen voorstellen als “onvermijdelijk”. Zo worden politieke keuzes om sociale voorzieningen af te breken en de werkdruk te verhogen van hun scherpte ontdaan. En valt er met Lifelines ook nog wat aan te verdienen.
Jeroen Breekveldt