Verkiezingen en verandering
Op 22 november zijn er weer verkiezingen. Gaat er iets veranderen? Er zijn nieuwe spelers op het toneel van de massacommunicatie, zoals Frans Timmermans, Pieter Omtzigt, Caroline van der Plas en Dilan Yeşilgöz. Vooral het optreden van Frans Timmermans en Pieter Omtzigt geeft velen hoop. Dat we voorbij het jarenlange desastreuze neo-liberale regeringsbeleid van de VVD nu eindelijk een effectieve aanpak krijgen van de problemen waar ons land voor staat. Voorlopig verandert er echter niets.
Het VVD-beleid is desastreus geweest voor de toename van armoede in Nederland. Half oktober kondigde demissionair minister Hugo de Jonge aan dat we 5,8 procent huurverhoging gaan krijgen in 2024. Vreselijk. In oktober werd in Den Haag voortdurend gekletst over “bestaanszekerheid”. Maar de vaste lasten voor mensen met lage inkomens blijven de pan uitrijzen. De zorgpremie en de huren stijgen volgend jaar fors. Weg compenserende maatregelen om de armoede te bestrijden. Hier wreekt zich dat we na jaren VVD-beleid een fout financieringssysteem hebben. De achtereenvolgende regeringen hebben een beleid gevoerd waarbij de directe belastingen voor de rijken werden verlaagd en de grote bedrijven praktisch geen belasting hoefden te betalen. Om de uitgaven toch te financieren werden veel indirecte heffingen en belastingen ingevoerd, waardoor de lasten voor de lagere inkomens fors stegen. In dit onrechtvaardige systeem betaalt iedereen, rijk en arm, evenveel voor de voorzieningen. We moeten toe naar een ander systeem waarbij de voorzieningen weer worden betaald uit een verhoging van directe belastingen voor de rijken. In het huidige systeem is armoedebestrijding praktisch onmogelijk.
Verloedering van Haagse politiek
Gaat dat na de verkiezingen veranderen? Ik heb daarover twee boeken gelezen, “Een nieuw sociaal contract” van Pieter Omtzigt en “Voor ieder wat waars” van Rob Wijnberg. Gemeenschappelijk in deze analyses is de constatering dat de Haagse politiek verloederd is. Dat wil zeggen: de democratie functioneert niet meer, het machtsevenwicht in de trias politica (uitvoerende, wetgevende en rechtsprekende macht) is verstoord ten gunste van een bureaucratisch apparaat, dat zijn gang kan gaan bij de zoektocht naar technocratische oplossingen van problemen door de inzet van moderne middelen als algoritmen bij de opsporing van fraude, zwarte lijsten van mensen die fraude plegen, enzovoorts.
Daarbij treedt discriminatie, racisme en stigmatisering op van hele bevolkingsgroepen, waarbij dan de wetgevende en rechtsprekende macht niet meer functioneren als instituties waar de burger zijn recht kan halen. In de toeslagenaffaire konden de gedupeerde burgers alleen maar met een telefoonnummer bellen, de belastingtelefoon. Voor de rest was de belastingdienst voor hen ontoegankelijk. Ontoegankelijkheid, discriminatie, depolitisering van problemen, niet naar de burger luisteren kenmerken de bureaucratieën van de Nederlandse staat. Het “maatschappelijke middenveld” functioneert in de polder ook niet meer. Organisaties die eens zelfstandige buitenparlementaire sociale bewegingen waren, zijn volledig ingekapseld in het overlegmodel van de polder en die organisaties zijn sterk afhankelijk geworden van subsidies, waardoor ze slechts beperkt kritiek uitoefenen op de regering en het parlement. Omtzigt constateert in zijn boek ook dat het maatschappelijk middenveld niet meer functioneert als tegenmacht die de rechten van burgers kan realiseren.
Omtzigt en anderen doen voorstellen om het evenwicht in de trias politica te herstellen, en gaan daar in deze verkiezingsstrijd de markt mee op. En met succes, want de partij van Omtzigt, Nieuw Sociaal Contract, staat hoog in de peilingen. In feite wordt in de peilingen nu door drie partijen gestreden om wie de grootste wordt. En wie dus na de verkiezingen het voortouw mag nemen in de coalitievorming. Nieuw Sociaal Contract, de combinatie PvdA/GroenLinks of de VVD. D66 gaat grote verliezen lijden ten opzichte van de vorige verkiezingen. Blijkbaar zijn veel stemmers op D66 het niet eens met wat de partij in het regeren met de VVD bereikt heeft. Maar een goede vierde is de BBB van Caroline van der Plas. De BoerBurgerBeweging, oftewel de spreekbuis van de boerenbeweging, is een politieke partij die met haar leidster Van der Plas is gelanceerd door een pr-bureau die als belangrijkste cliënten de grote slachthuizen in Nederland heeft. Dat bureau werkt voor grote multinationale ondernemingen als Bayer. Het is een lobbycircuit voor de grootschalige landbouwindustrie.
Stabiliteitspact
Zullen deze parlementaire verkiezingen iets gaan veranderen? Ontegenzeggelijk is er door de toeslagenaffaire toch wel een omslag opgetreden. Veel bestuurders gaven aan dat de overheid veel te streng optreedt tegen haar burgers en niet uitgaat van vertrouwen, maar van wantrouwen dat de burgers de regels niet zullen volgen. Ik ga hier niet alles opnoemen wat critici van de huidige parlementaire democratie de illusies van het parlementarisme noemen. Maar het is duidelijk dat ook bij deze verkiezingen blijkens de peilingen geen enkele partij de meerderheid haalt en dat dus na de verkiezingen de sociaal-democraten en Omtzigt op zoek moeten gaan naar coalities. En daar wringt de schoen.
Omtzigt is een rechtse politicus die uit het CDA voortkomt, en die gestreden heeft voor afschaffing van de VUT en die voor een strenge begrotingsdiscipline is (lees: bezuinigen). Op Europees niveau hebben de leiders van de EU-landen al jaren geleden een akkoord gesloten over de overheidsfinanciën, het zogenaamde stabiliteitspact. Daarin staan zeer rigide regels over hoe groot het begrotingstekort in de afzonderlijke EU-landen mag zijn. Het zijn zeer strenge regels over de uitgaven. Omtzigt wil dat de landen in Europa zich houden aan het stabiliteitspact over de begrotingstekorten. Het is niet onmogelijk dat Omtzigt tot overeenstemming komt met de VVD en de BBB over een beperkte hervorming van de rechtsstaat (voor zover het nog een rechtsstaat is) en dat voor de rest op het gebied van sociaal-economisch beleid alles bij het oude blijft. Dat is in mijn ogen na de verkiezingen de meest waarschijnlijke coalitie, een beetje afhankelijk van of ze met zijn drieën een meerderheid halen. Maar zo niet, dan zijn er altijd nog wat kleinere partijen, zoals de ChristenUnie, die kunnen aanschuiven.
Buitenparlementaire bewegingen
Een andere mogelijkheid is een coalitie tussen PvdA/Groen Links, BBB en Nieuw Sociaal Contract. Ook dan voorspel ik dat er weinig zal veranderen. De woningbouw is in Nederland stil komen te liggen vanwege rechterlijke uitspraken over de CO2 uitstoot, die bij de woningbouw te veel zou zijn. Timmermans heeft tijdens het eerste grote verkiezingsdebat op tv al gezegd dat hij graag wil regeren met de BBB en dat hij de woningbouw wil lostrekken. Over de stikstofuitstoot worden wij het dan wel eens, zei hij tegen Van der Plas. Een coalitie van VVD en PvdA/Groen Links zie ik er niet van komen. Dat zou voor de sociaal-democratische coalitie zelfmoord betekenen. In de verkiezingsdebatten gaat het verder ook nauwelijks over uitgangspunten om het jarenlange VVD-beleid fundamenteel te veranderen (terugdraaien van privatiseringen, fundamentele herbezinning op het belastingsysteem van directe en indirecte belastingen, hervorming van de voedselproductie, enzovoorts). Mooie woorden worden in deze verkiezingstijd gewijd aan het klimaatbeleid, en dat de rijken meer belasting moeten betalen, maar na de verkiezingen zal daar toch met de VVD en/of de BBB over onderhandeld moeten worden. Waarbij dan bij de BBB (grootschalige landbouwindustrie) en bij de VVD de grote multinationals een flinke vinger in de pap hebben. En dan zie ik er weer niets van terechtkomen. Zolang er geen sterke zelfstandige buitenparlementaire sociale bewegingen opkomen, blijft het doormodderen in de polder.
Rob Wijnberg is optimistischer. Hij constateert dat wij het over veel dingen eens zijn, dat de door de media breed uitgemeten polarisatie tussen centrumpolitiek en rechtsere politiek helemaal niet zo groot is, en dat wij mensen sociale wezens zijn die elkaar vooral willen helpen. We moeten toe naar een gedeelde waarheid over de noodzakelijke energietransitie. De economie drijft op fossiele brandstoffen, en die energietransitie naar groene energie is een noodzaak om klimaatverandering, vernietiging van de natuur en grote armoede en rampen in de wereld tegen te gaan. Daarover moeten we het eens worden, een gedeelde waarheid, voorbij het post-modernisme dat egoïstische individuen bevordert. Hoe dit in het kapitalisme met zijn machtige kapitaalbezitters gerealiseerd moet worden, noemt hij niet. Het woord “kapitalisme” komt in zijn boek niet voor, en verder dan een enigszins abstracte oproep tot samenwerken aan een gedeelte waarheid komt hij ook niet.
Piet van der Lende
(Dit artikel is eerder verschenen op de site van de Bijstandsbond.)