Weg met de kliklijnen!

Overal in Nederland stellen gemeenten kliklijnen in voor het melden van bijstandsgerechtigden die worden verdacht van fraude. Hoewel overheidsinstanties over het algemeen moeilijk telefonisch bereikbaar zijn, bijvoorbeeld wanneer je een klacht wilt indienen, is hier een laagdrempelige stimulans ingevoerd om bijstandsgerechtigden aan te geven, telefonisch, per email, per brief of door een formulier op een website in te vullen.

In 2022 maakte regisseur Jurrien van Rheenen, in coproductie met CC Amstel in Amsterdam en Theater en Productiehuis de Generator in Leiden de theatervoorstelling “Het Gesprek” over het bijstandsbeleid in Nederland. Bij het maken van de voorstelling zochten ze naar manieren om invoelbaar te maken wat het bijstandsbeleid met je doet, zodat ze bewustwording konden creëren rondom dit thema.⁣⁣ De onleefbaarheid van de bijstand wordt inzichtelijk gemaakt. Er zijn sinds 2022 tot nu toe diverse voorstellingen van “Het Gesprek” in den lande geweest. In het voorjaar gaat de voorstellingenreeks verder. Na afloop van de voorstellingen waren er steeds discussies over hoe de toeschouwers het theaterstuk hadden beleefd. Bij deze discussies kwamen in diverse gemeenten ook de kliklijnen aan de orde. In de zaal zaten vaak gemeenteraadsleden of andere vertegenwoordigers van de gemeente. In Leiden heeft deze discussie geleid tot het offline zetten van de kliklijn. Hetzelfde was het geval in Breda. In Amsterdam gaat een gemeenteraadslid vragen stellen aan de wethouder.

Kliklijnen maken meer kapot dan je lief is

Kliklijnen leiden tot onderling wantrouwen en angst bij de burgers. Bij kliklijnen komen wel veel meldingen binnen, maar dan? Die vele meldingen van verdachtmakingen die vaak onterecht zijn, worden niet allemaal behandeld. Dat is onmogelijk. Gevolg: gefrustreerde burgers, wier wantrouwen jegens de overheid en alles en iedereen weer wordt versterkt. De politie seponeert veel aangiften, als ze al in behandeling worden genomen.

Dat doet de sociale recherche ook. Zo gaan burgers elkaar wantrouwen en verlinken en ontstaat er een soort bureaucratische angstmaatschappij. Schichtig kijken we op straat lopend om ons heen. Ach nee, ik heb niks te verbergen, want privacy heb ik niet nodig. Maar je komt in Amsterdam wel in de databank Sherlock, waarin alle mensen zitten waarover ooit iets is gemeld, ook onschuldige burgers. En de toeslagenaffaire bewijst dat als je eenmaal onschuldig op een zwarte lijst bent terechtgekomen, dat grote moeilijkheden kan opleveren.

In werkelijkheid zijn de kliklijnen voor de daadwerkelijke bestrijding van fraude en de inrichting van een veilige samenleving totaal overbodig. Sterker nog: ze hebben een averechts effect. Kliklijnen breken de gemeenschapszin en het gevoel voor solidariteit met elkaar neemt af. Individuele burgers en verschillende groepen burgers gaan elkaar als vijanden beschouwen en worden tegen elkaar opgezet. De eindeloze opdeling van de bevolking in verschillende, elkaar sterk wantrouwende specifieke belangengroepen dient de verdeel en heers-strategie van de neo-liberale bestuurders, of die dat nu bewust zo hebben bedoeld of niet. Ze kunnen op het ene moment specifieke maatregelen nemen voor de ene groep, mede op basis van de resultaten van een kliklijn, waarbij het andere deel van de bevolking zegt: dit is terecht. Er wordt gespeeld op emotie. Kijk eens hoe slecht de medeburgers zijn! Ze verdienen de vrijheid niet! Aanpakken die klotefiguren! Verbod en repressie!

Frauderende bijstandsgerechtigden?

Datzelfde geldt voor de kliklijn van frauderende bijstandsgerechtigden. Bij veel van de meldingen bleek er niets aan de hand te zijn of er werd niets mee gedaan, of het bleken vage meldingen te zijn die niet konden worden nagetrokken. De medewerkers van de Bijstandsbond worden ook wel eens gebeld door iemand die een frauderende bijstandsgerechtigde wil melden, waarbij ze per ongeluk denken dat wij de sociale dienst zijn. Wat wij daarbij merken, en ook horen van bijstandsgerechtigden die op ons spreekuur komen en het slachtoffer zijn van een melding, is dat veel burgers een kliklijn bellen uit rancune. Men wil specifiek iemand pakken en erbij lappen, omdat men een persoonlijke hekel aan die persoon heeft of omdat er verschillende belangen in het spel zijn (verdeling van een erfenis bijvoorbeeld). De bellers worden dikwijls in het geheel niet gedreven door ideële motieven voor de inrichting van een rechtvaardige maatschappij. Sociale rechercheurs hebben mij verzekerd dat de meeste informatie die zij in eerste instantie gebruiken, niet afkomstig is van verre kennissen, een buurman of een kroegbezoeker die de persoon oppervlakkig kent. De meeste meldingen waar iets mee wordt gedaan, komen uit de zeer naaste omgeving. Je broer, de vriendin waarmee je samenwoont, je vader of moeder.

Nederland is niet alleen dol op klikken, maar is er ook zeer bedreven in. Het kost maar één telefoontje om iemand bij de overheid aan te geven. Een brief schrijven kan ook. De klikker kan volstrekt anoniem blijven. “Het is dan wel belangrijk dat u alles doorgeeft wat u weet of vermoedt”, aldus het Meldpunt Bijstandsfraude Amsterdam. “Het meldpunt kan u als anonieme melder immers niet meer benaderen voor aanvullende informatie of vragen.”

Kliklijnen als middel om geld te verdienen

Valse aangifte is strafbaar, maar niet als je anoniem bent. In Nederland Klikland wordt de naamloze tipgever volledig beschermd, niet degene waarover mogelijk vals wordt gemeld. Het doorgeven van meldingen is ook een verdienmodel. Zo verkoopt de publiek-private, en zeer populaire, kliklijn Meld Misdaad Anoniem (M.) meldingen aan de politie, gemeenten, energieleveranciers en de Belastingdienst.

Deze zogeheten partners betalen jaarlijks als abonnee en per melding. Dus stel, je wilt je ex dwarszitten, dan kun je dat anoniem melden. De kliklijn M. beoordeelt de melding en verkoopt die aan de politie. En ook aan de energieleverancier, de verzekeraar, de Belastingdienst (zwart geld) én de gemeente. Er zijn dus zowel overheidsinstanties als private bedrijven die meldingen inkopen. Tel uit je winst!

Met veel van die gekochte meldingen gebeurt vrijwel niets, maar ze komen wél in een datasysteem te staan. Dat hebben we hierboven al aangegeven. Ook al weet iedereen dat anonieme meldingen valse aangiften uitlokken. In 2018 bleek uit onderzoek van De Groene Amsterdammer dat iedere gemeente op z’n eigen manier met deze privacygevoelige gegevens omgaat. Eindhoven bewaart de gekochte anonieme tips twee jaar. Dongen drie maanden. Tilburg, Utrecht en Den Bosch vijf jaar en Rotterdam “niet langer dan noodzakelijk”.

Fraudelijsten

En zo kan dankzij deze handel in geruchten de ex, zonder het te weten, járen in meerdere systemen staan, met bijvoorbeeld het valse vinkje “wietzolder” achter de naam. We kennen allemaal de resultaten van een onderzoek naar de zogeheten Fraude Signalering Voorziening van de Belastingdienst in verband met de toeslagenaffaire. Een kwart miljoen mensen bleken – vaak onterecht – op fraudelijsten te staan zónder dat zij dit wisten. En veel te lang ook. Ze konden zich niet verweren. Zo ontstond een gat in de rechtsbescherming, veroorzaakt door de overheid.

Het lijkt alleen een probleem van de Belastingdienst. Maar veel gemeenten slaan anonieme meldingen ook ergens op. We noemden in het begin al Sherlock van de sociale dienst in Amsterdam. Op de site van uitkeringsinstantie UWV staat een zeer uitgebreide handleiding hoe je anoniem iemand van frauderen kunt beschuldigen. Bij de SVB kun je je gepensioneerde buren het leven zuur maken door hen anoniem te verraden. Bij alle zorgverzekeraars kun je die vervelende oom betichten van gesjoemel. Anoniem uiteraard. De lijst is eindeloos. Het is merkwaardig dat in Nederland nauwelijks een debat over dat anoniem klikken wordt gevoerd. Maar met het toneelstuk “Het Gesprek” komt er toch iets op gang.

(Dit artikel verscheen eerder op de site van de Bijstandsbond.)

Piet van der Lende