Werklozen, laat je niet bang maken!

De gemeente Amsterdam gaat de komende twee jaar strenger controleren op uitkeringsfraude, niet alleen met huisbezoeken, maar ook via “digitale recherche” en “risicoprofielen”. Dat liet GroenLinks-wethouder Andrée van Es onlangs weten in een interview met Het Parool. Met beleidsinstrumenten die de privacy vergaand aantasten en de overheidscontrole intensiveren, proberen beleidsmakers uitkeringsgerechtigden bang te maken.

De inzet van risicoprofielen vormt een ontwikkeling die diep ingrijpt in de levens van bijstandsgerechtigden. Daarbij worden op basis van bepaalde statistische kenmerken, zoals leeftijd, woonomgeving, arbeidsverleden en opleiding, alle bijstandsgerechtigden ingedeeld in bepaalde categorieën, zogeheten profielen. Via een statistische analyse stelt men ook van uitkeringsfraudeurs de profielen vast. Vervolgens brandmerkt men alle werklozen die voldoen aan de statistische kenmerken van uitkeringsfraudeurs, als verdachte personen. Zonder wat voor bewijs dan ook komen ze dan bij voorbaat al te boek te staan als potentiële fraudeurs. Die mensen kunnen een huisbezoek verwachten of worden op andere manieren in de gaten gehouden. De invoering van risicoprofielen bij de opsporing van fraude maakt deel uit van een steeds verder voortschrijdende controle van bijstandsgerechtigden, waarbij privacy- en andere rechten met voeten worden getreden. De overheid ontwikkelt een soort digitale Big Brother, die deel uitmaakt van het sociaal panopticum waaraan bijstandsgerechtigden steeds intenser lijken te worden onderworpen. Beleidsmakers willen werklozen het gevoel geven dat ze voortdurend worden waargenomen en in de gaten worden gehouden. De vermaledijde Sociale Dienst met zijn ambtenarenapparaat moet iedere dag in hun gedachten rondspoken. Als ze in angst leven, dan blijven ze wel doen wat wij willen, zo menen de beleidsmakers, en dan protesteren ze tenminste niet.

Vakantiefoto’s

Onlangs konden nieuwe onheilstijdingen worden vernomen over de verdere ontwikkeling van het sociaal panopticum. In de Eerste Kamer zijn recentelijk twee nieuwe repressieve wetten aangenomen. De eerste is de nieuwe wet op de huisbezoeken, op grond waarvan alle uitkeringsgerechtigden, niet alleen zieken en werklozen, maar ook AOW-ers, worden verplicht om huiszoekingen toe te staan door allerlei opsporingsambtenaren. Ook als ze nergens van worden verdacht, moeten ze de huiszoekingen toelaten. Doen ze dat niet, dan wordt hun uitkering stopgezet. De tweede wet heeft betrekking op verhoogde straffen voor uitkeringsfraude. Wanneer uitkeringsgerechtigden tot tweemaal toe voor die fraude worden veroordeeld, dan krijgen ze een boete van anderhalf keer het bedrag dat ze onterecht ontvangen zouden hebben. Die boete wordt ingehouden op hun uitkering. Zo kunnen ze voor maximaal vijf jaar worden uitgesloten van hun uitkering. Bij bijstandsuitkering kan die periode maximaal drie maanden duren. “Waar moeten die mensen in de tussentijd dan van leven?”, vroegen sommige Kamerleden. “Dan moeten ze maar werk gaan zoeken”, was het antwoord van minister Henk Kamp. Het lijkt er dus allemaal duister uit te zien.

Verblijf in de bijstand wordt door al dit soort maatregelen erg onaangenaam, en dat is ook de bedoeling ervan. In het Parool-interview meldt Van Es dat het gebruik van risicoprofielen deel uitmaakt van een totaal pakket aan beleidsmaatregelen om het aantal bijstandsgerechtigden zoveel mogelijk te beperken. Als het aan haar ligt, dan moeten zoveel mogelijk werklozen gefrustreerd de bijstand verlaten en voortaan een beroep doen op hun familieleden en vrienden of via andere wegen maar zien hoe ze rondkomen. De wethouder borduurt voort op eerder beleid. Enige jaren geleden heeft de gemeenteraad de invoering van risicoprofielen al goedgekeurd, bij het maken van de steekproeven voor huisbezoeken. Ook het naspeuren van sociale media in de zoektocht naar uitkeringsfraude vindt al langere tijd plaats. Zo pluizen gemeente-ambtenaren internet na om vakantiefoto’s te ontdekken van bijstandsgerechtigden die aan Sociale Zaken geen toestemming voor hun vakantie hebben gevraagd. Zo’n vijf jaar geleden al zocht de sociale recherche op internet naar kunstenaars in de bijstand die via bepaalde websites hun schilderijen te koop aanboden. Daarop werden de uitkeringen van de kunstenaars stopgezet, ook al kon men niet bewijzen dat ze zwart hadden bijverdiend. De Dienst Werk en Inkomen van de gemeente Amsterdam bediende zich daarbij van een juridische truc. De stopzetting werd gerechtvaardigd met het argument dat de gemeente niet zou kunnen bepalen of de kunstenaars zwart bijverdienden en dus ook niet of ze recht op bijstand hadden. Het enkele feit dat ze hun schilderijen via internet te koop aanboden, zou al voldoende reden zijn om hen geen uitkering meer te verstrekken. Er is geen enkel wetsartikel waarop deze truc gebaseerd kan worden. Advocaten maakten er voor de rechter dan ook met succes gehakt van.

Stemmingmakerij

Maar waarom houdt Van Es een interview met Het Parool en waarom meldt ze juist nu dat er nieuws is op het gebied van risicoprofielen en het naspeuren van sociale media, hoewel dat in feite al lang aan de gang is? Misschien heeft het interview plaatsgevonden op initiatief van de spindoctors van de wethouder, die het te voeren beleid graag van tijd tot tijd in de media belicht willen zien. Willen ze voldoende aandacht van journalisten krijgen, dan moeten ze uiteraard zaken aanstippen die actueel zouden zijn. Hier stuiten we op een ander kenmerk van het sociaal panopticum, namelijk een vorm van bangmakerij die op gezette tijden opduikt aan de hand van uitspraken van beleidsmakers en bestuurders. Men probeert uitkeringsgerechtigden schrik aan te jagen door het oplaten van proefballonnetjes en het als nieuws presenteren van maatregelen die al lang worden uitgevoerd, vergezeld van stoere, nieuw flinkse opmerkingen die moeten suggereren dat het sociaal panopticum nu werkelijk perfecte vormen begint aan te nemen. “De vrijblijvendheid is nu echt voorbij”, bulderde Van Es in het interview. Met andere woorden: pas op, bijstandsgerechtigde, je bent binnenkort echt aan de beurt. Men noemt dat in politiek jargon “preventief beleid”. Bijstandsgerechtigden moeten de indruk krijgen dat ze in het perfecte sociaal panopticum geen andere keuze hebben dan blindelings de bevelen van de Sociale Zaken-ambtenaren op te volgen. Ze moeten ervan doordrongen raken dat het zinloos en zelfs contraproductief is om een eigen mening te hebben en ongehoorzaam te zijn.

Het sociaal panopticum is echter allerminst een perfect functionerend onderdrukkingssysteem, ook al is de disciplinering van werklozen vreselijk en neemt dat nog steeds toe. De ervaringen van de Amsterdamse Bijstandsbond op dit terrein leren dat via sociale media verkregen bewijzen van uitkeringsfraude vaak flinterdun zijn. Een strijdbare en deskundige advocaat kan daar zo gaten in schieten. Er liggen nog steeds veel kansen om via rechtszaken de korting of stopzetting van bijstandsuitkeringen ongedaan te maken. De wethouder en haar ambtenarenapparaat blijken in de praktijk nogal eens een toontje lager te moeten zingen, na door de rechter te zijn teruggefloten. Het hogere management heeft ook een beheersprobleem met het sociaal panopticum. Want het wordt veel beleidsuitvoerders op de lagere niveaus zo langzamerhand allemaal wat te gortig, waardoor ze gaan zoeken naar mogelijkheden om het beleid minder scherp te maken of soms zelfs te dwarsbomen.

Ook al kunnen werklozen zwaar de pineut zijn, toch moet de boodschap zijn: laat je niet ringeloren, stel je weerbaar op en probeer je recht te halen! Het voortbestaan van het sociaal panopticum staat of valt met de stemmingmakerij van beleidsmakers als Van Es. Het onderdrukkingssysteem is verre van volmaakt. Het vertoont altijd wel ergens scheurtjes en mankementen. Bijstandsgerechtigden en hun belangenorganisaties staan voor de belangrijke taak om die barsten te vergroten en de machinerie te ontregelen. Als meer mensen protesteren, rechtszaken voeren, klachten indienen, publiciteit zoeken, zich van onderop organiseren en actie voeren, zoals Doorbraak in Leiden doet met een campagne tegen dwangarbeid, dan kunnen we samen de krakkemikkigheid van de disciplinering en de repressie tegen werklozen in het zonnetje zetten. De komende tijd zouden we er prioriteit aan kunnen geven om de nieuwe regels op het gebied van huiszoekingen en verhoogde straffen voor uitkeringsfraude via juridische en andere middelen zoveel mogelijk aan te vallen.

Piet van der Lende