Witte liefde: verdeeldheid, witheid en solidariteit

Voor mijn mentale gezondheid zou ik er eigenlijk ver weg van moeten blijven, maar ik probeer geregeld naar fascistische en andere extreem-rechtse Youtube-video’s en podcasts te luisteren. De hot topics daar zijn op dit moment spiritualiteit, complottheorieën, en antivaxx. In deze nieuwe rechtse spirituele anti-corona kringen is een heel eigenaardig woordje constant in omloop: liefde. Dat woordje wil ik hier onder de loep nemen en blootleggen wat ermee verborgen wordt. Dit stuk gaat geen ironisch betoog worden tegen liefde. Integendeel, wat ik hier wil schrijven is een lofschrift voor liefde. Ik loef liefde. Dit stuk is tegen het soort liefde dat we in die nieuwe oude spiritualiteit zien, een liefde waarvan ik zal laten zien dat het een ‘witte liefde’ is. En die is begrensd, maar niet alleen dat: ze maskeert, begraaft en verbergt haar eigen grenzen – en daarmee ook haar geweld.

1. Wie maakt het verschil?

Wat doet witte liefde? Wat zegt witte liefde? Waar ís witte liefde? Ik zie witte liefde op anti-corona manifestaties. Ik zie het op de YouTube-kanalen van fascistische en spirituele complotdenkers. Ik zie het in de oude hippiekringen, die vorige verkiezingen massaal op Forum voor Democratie hebben gestemd.

Wat zegt witte liefde? Witte liefde zegt onder andere dat het de agenda is van de mensen bovenin, die het poppenspel van de politiek beheersen, om ons tegen elkaar uit te spelen. Witte liefde geeft hun aanhangers ook een oplossing voor die verdeeldheid, en dat is je niet laten verdelen. Met beiden ben ik het in principe eens: het is goed om je niet uit elkaar te laten spelen door machthebbers die baat hebben bij die verdeeldheid. De crux zit hem in hoe witte liefde zich die verdeeldheid voorstelt en hoe het deze wil oplossen. Hoe precies is witte liefde de giftige secondelijm die die verdeeldheid zou moeten oplossen? Doet witte liefde die verdeeldheid daadwerkelijk oplossen? Of is het een stofzuigbeurt waarbij de kruimels voor het gemak maar even onder de bank worden geschoven met de voet?

Witte liefde wil de verdeeldheid oplossen, maar de vraag is dan natuurlijk: welke verdeeldheid? Drie voorbeelden die ik gehoord heb in mijn speurtocht langs de complodcasts zijn: klimaat, racisme en seksisme. Jorn Luka zegt bijvoorbeeld dat de activisten die voor het klimaat strijden of de mensen die meededen met de Black Lives Matter-protesten (BLM) het allemaal wel goed zullen bedoelen, maar geen idee hebben dat ze “de elite” in de hand werken. Hoezo? Omdat die protesten verdeeldheid in stand houden, aldus Luka. Ze benadrukken verschillen – ze benadrukken dat sommige mensen zwart zijn, en anderen wit. Maar, aldus de complodcasters, we moeten toch juist van die hokjes áf? Voor anti-racisten gaan de alarmbellen af als ze dit horen – het is het oude kleurenblindheid-argument. Want ja, tuurlijk moeten we uiteindelijk van die hokjes “zwart” en “wit” af. Maar is het zo dat BLM-protesten deze “hokjes” maken, of zelfs bevestigen? Om dat te beantwoorden, moeten we iets meer weten over hoe deze categorieën van zwart en wit daadwerkelijk tot stand komen.

Voor de duidelijkheid: zwart is niet louter een andere huidskleur dan wit. De twee termen duiden verschillende sociale posities aan. Zwarte mensen worden systematisch onderdrukt en achtergesteld in de maatschappij waarin we leven. Witte mensen profiteren, systematisch, van die achterstelling van zwarte mensen. Het systemische is een essentieel deel in elke analyse van ‘ras’: het is niet de schuld van één individueel wit mens (dus ook niet van Luka) dat zwarte mensen onderdrukt worden. Echter profiteert hij wel van die onderdrukking, en door niet tegen dat systeem van onderdrukking in te gaan werkt hij er impliciet aan mee. Het systeem is nu eenmaal opgebouwd uit individuele handelingen, en al zijn die individuele handelingen niet verantwoordelijk voor het systeem, ze dragen wel bij aan de voortzetting ervan. Het systeem onderdrukt de een – in het geval van het racistische systeem, zwarte mensen en andere mensen van kleur – en bevoordeelt de ander.

Deze systemische analyse is wat witte liefde mist. Want door te doen alsof huidskleur gewoon een of ander verschil is, kan het zeggen dat we dat gewoon moeten “overstijgen”. We zijn toch allemaal één? Natuurlijk wil ik ook het verschil zwart/wit uiteindelijk kunnen overstijgen. Maar dat verschil is niet zomaar een verschil. Al hebben we het verschil geërfd van de koloniale tijd en de rassentheorie van de vorige eeuw, is het in wezen een sociaal-economisch verschil. Als ras alleen een verkeerd idee was, dan hadden we het simpelweg kunnen vergeten. Maar het is niet alleen een verkeerd idee, het heeft namelijk hele echte uitwerkingen. De golven van ras doen ons allen deinen. Sommigen hoger, maar alleen omdat de anderen lager zijn. Als wij ras vergeten, zoals witte liefde het wil, heeft het racialiserende systeem ons nog niet vergeten.

De complodcasters zeggen dat BLM dat verschil in stand houdt, of zelfs maakt. We zien nu dat niets minder waar is. Zwarte mensen zijn hun hele leven met elkaar dat verschil ingeslagen en in dat verschil in elkaar geslagen. Zij hebben er niet voor gekozen dat de wereld zo ingericht is dat hun leven als minderwaardig wordt gezien, dat ze meer geweld moeten doorstaan en alsnog als gewelddadig afgeschilderd worden. “Black Lives Matter” is niet een kreet die de zwarte mens van de witte mens scheidt. Dat was allang gebeurd – en niet door zwarte mensen zelf, mind you. Het is wél een kreet die dat verschil zichtbaar maakt, die het verschil, dat voor de witte Nederlander zo netjes verborgen lag, op doet borrelen, dat verschil laat terugkeren naar de publieke ruimte waar ze het vertrapte fundament voor is. De levens die de witte mens weggooide om daaruit hun rijkdom te wringen, die ineens zeggen (ineens in de ogen van de witte mens dan, omdat ze het altijd al zeggen): genoeg! Black Lives Matter.

Dan knapt ineens het beeld dat de onwetende witte mens van hun eigen wereld had: een liberaal-humanistische wereld waarin we toch gewoon allemaal mens zijn? Waarom zeggen deze mensen ineens dat ze anders zijn? Zijn we niet allemaal één, allemaal mens? Ineens lijkt het voor de witte mens alsof mensen zichzelf hardhandig van de groep afzetten. Ik vermoed dat dit gebeurt als Luka zegt dat BLM verdeeldheid maakt. Als witte liefde verdeeldheid wil oplossen, dan kan het een beweging als BLM alleen als schadelijk zien doordat het denkt dat BLM verdeeldheid creëert, in plaats van dat een racistisch systeem dat doet.

2. Witheid

Hoe kan het, zullen sommigen misschien denken, dat deze mensen niet zien dat er allang verdeeldheid was? Hoe kan het dat zij nu pas verdeeldheid zien, en nog steeds voornamelijk op een specifiek vlak (vooral op het gebied van coronamaatregelen en vaccins)? Daar is een heel goed antwoord op, en dat luidt als volgt: witheid.

Wat is witheid? Witheid is niet alleen een huidskleur. Ben je wit en geloof je me niet? Denk dan hier over na: zwartheid is in onze samenleving ook niet alleen een huidskleur. Als ik “zwarte man” zeg, dan komen daar een heel hoop associaties bij op. Welke associaties dat zijn laat ik aan je eigen reflectievermogen over om te ontdekken, maar het punt is duidelijk: witheid is, net zomin als zwartheid, slechts een huidskleur. Echter: denken dat witheid slechts een huidskleur is, is wel een onderdeel van witheid. Mensen van kleur zullen nooit denken dat hun huidskleur slechts een huidskleur is. Witte mensen kunnen dit zichzelf wel vertellen – waarom?

Hierboven heb ik het over het “racialiserende systeem” gehad. Het racialiserende systeem produceert geracialiseerde posities: het produceert de positie voor zwarte mensen, bruine mensen en andere mensen van kleur aan de randen van het systeem. In het epicentrum stelt het witheid op. Alle andere posities zijn op witheid ingesteld, maar waar is witheid op ingesteld? Ook daar is een goed antwoord op: kapitaal.

Witheid is niet alleen een huidskleur: witheid is een pact. In het midden van allerlei onderdrukkingen waar mensen onder lijden, op basis van gender, geaardheid, etc, is witheid de hand die van boven aangereikt wordt en verkondigt dat als jij als wit persoon goed meewerkt, jij wat van de buit van het systeem mee mag pikken. Witheid is het opium dat de massa’s verdooft: het is het pact dat tussen de witte mensen on top en de witte mensen daar (hier) beneden wordt gesloten. De witte mensen die wat slechter af waren in het sociaal-economische systeem doen mak mee in het systeem, in ruil voor de belofte van de witte mensen aan de top dat ze mee konden liften op hun eeuwige vooruitgang. Zoals Willem Schinkel en Rogier van Reekum schrijven*: “Witheid betekent partnerschap in accumulatie in ruil voor medewerking: burgerschap en participatie.” Zolang de arme witte mensen hun bek houden, kunnen ze meedeinen op de kapitaalaccumulatie van de rijke witte mensen – over de rug van niet-witte mensen. Want vergis je niet, witte arbeiders worden nog steeds onderdrukt; maar, zolang ze hun mond houden en goed doorpakken, wel minder dan anderen. Lekker gewerkt, pik!

Hier zien we dus de verdeeldheid die er altijd al was: een verdeeldheid in dienst van kapitaalaccumulatie, of, in normale woorden: een verdeeldheid waardoor de Mark Ruttes in het torentje lekker hun gangetje kunnen gaan, en de Jeff Bezossen duizelingwekkend veel geld kunnen verdienen. Dat alles over de bezwete rug van zwarte mensen op de plantages (ja, nog steeds) en bruine mensen in de sweat-shops.

Sylvana Simons zei over haar verkiezing tot Tweede Kamerlid niet voor niets: “Ik ga daar niet heen voor ruzie. Voor oorlog, gedoe, haat, verwijdering, verdeeldheid. Dat is er al.” Dat is er al. Zwarte mensen weten al heel goed dat die verdeeldheid er altijd al was. Hoe komt het dan dat witte mensen die verdeeldheid over het hoofd zien? Zoals ik hierboven al zei: vergeten dat witheid niet slechts een huidskleur is, is een onderdeel van witheid. De allerwitste mensen noemen zichzelf niet voor niets niet “wit”, maar “blank”. Het centreren van witheid gebeurt tegelijkertijd met een beweging die zichzelf onzichtbaar maakt. Witheid is poneren dat ze niets poneren: ik ben gewoon blank. Witheid is het contract waarvan de eerste regel is: je spreekt niet over witheid. Het vertelt je dat je jouw voorrang in de maatschappij niet gekregen hebt door het racialiserende systeem dat in dienst staat van het mondiale kapitalisme: nee, jij hebt er gewoon hard voor gewerkt. Iedereen heeft het zwaar, maar jij zeurt er tenminste niet over en gaat gewoon aan de slag! Jij hebt het verdiend, en zij niet!

Dat witheid uitgewist wordt, staat dus weer in dienst van witheid: jij bent neutraal (blanco), jij bent redelijk en hardwerkend, dus je verdient meer dan de ander. Het uitwissen van witheid is van centraal belang in het pact.

Het pact is ook een van de voornaamste redenen voor de verrechtsing van het anti-corona verhaal. Want witte arbeiders die toch al slechter af waren, of zij die ook hard aan het werk waren in bijvoorbeeld het MKB, zien nu dat pact dat ze met de overheid hadden, verkruimelen waar ze bij staan. Ineens zijn zij diegenen die niet genoeg steun krijgen, zien zij hun leven stopgezet worden door autoritaire maatregelen. Dit alles terwijl de rijksten in het land en de grootste bedrijven alleen maar meer winst blijven binnenharken. Fascistische partijen als Forum beloven dat oude pact weer te herstellen. Terug naar het oude normaal! Maar die samenleving zouden we niet naar terug moeten willen: een normaal gestoeld op het geweld tegen mensen in de kantlijnen. Een systeem dat altijd al verdeelde, dat verdeeldheid gebruikte als bestaansvoorwaarde. En mensen in het pact moeten beseffen dat het ook nooit voor hen heeft gewerkt; maar altijd voor de rijken.

3. Witte liefde

We hebben nu de juiste puzzelstukjes om het hele plaatje te kunnen zien: we hebben een vorm van liefde die verdeling op wil lossen door het te negeren. Hoe speelt witheid een rol daarin? Zoals ik hierboven liet zien, is witheid het systeem dat de grond is van die verdelingen en hetgeen dat die verdelingen daarna weer onzichtbaar probeert te maken (voor witte mensen). Zo bezien is het heel duidelijk waarom deze vorm van liefde een witte liefde is: het is een liefde die in dienst staat van witheid. Witte liefde wil verdeling oplossen, maar is te wit om te zien dat het aanwijzen van bestaande verdelingen niet het verdelen zelf is. Witte liefde ziet BLM als de aanstichter van verdeling, in plaats van de witte mensen die zich hebben ingeschreven voor een wit systeem. Het is dus te wit om te zien dat het wit is, dat het al verdeeld heeft. Daarmee is witte liefde een van de mechanismen waarmee witheid zichzelf in stand houdt door zichzelf onzichtbaar te maken. Witte liefde kaart koste wat kost niet de systemische problemen die gegrond zijn in witheid aan, maar in plaats daarvan wijst het naar de mensen die dat verschil blootleggen. Witte liefde is een laffe vorm van spiritualiteit, een die zo vaak claimt dat men trauma’s in de ogen moet durven te kijken, maar als het op the abyss in het midden van onze gezamenlijke wereld aankomt, wendt het de ogen toch af. Witte liefde is aan het eind van de dag alleen een liefde voor de privileges die witte arbeiders hebben verkregen door het kapitaal-burgerschapspact te sluiten met hun overheersers, voor de kleine prijs van de letterlijke vernietiging van andere mensen, hele bevolkingen, manieren van leven, en zelfs de aarde. Het wil de stand van zaken niet écht veranderen.

“Met deze onderwerpen worden we echt zo hard tegenover elkaar gezet, niet normaal. Ik vind het vervelend ook dat ik de hele tijd op mijn woorden moet letten. Dat vind ik heel vervelend, maar het is wel zo”, stelt Isa Kriens tegen het einde van haar interview in de complodcast van Luka. Aanschouw: witte liefde. Wat is er zo erg aan dat “we” de hele tijd tegenover elkaar worden gezet door deze “onderwerpen” (dus niet het onderliggende systeem)? Precies: Isa moet op haar woorden letten. Ze moet rekening houden met andere mensen – en daarvoor moet je eerst goed naar je eigen positie kijken.

4. Hoe laat is het?

Maar wat is liefde dan wel?Liefde moet niet streven naar eenheid, in mijn optiek. Er bestaat geen eenheid, en eenheid zal altijd onmogelijk zijn; iedereen en alles is verschillend van elkaar. Wij verschillen zelfs van onszelf door de tijd heen – zo ben ik niet dezelfde persoon die ik tien jaar geleden was. Zelfs in mij verschil ik van mij – wat ik nodig heb om te leven zijn bacteriën in mijn darmen die verschillen van mij. Alles verschilt. Eenheid is onmogelijk – we moeten er dus ook niet naar streven in ons liefdesideaal.

We zien hier ook iets anders belangrijks dat de witte liefhebbers over het hoofd zien: verschil is niet hetzelfde als verdeeldheid. Alles verschilt altijd al, overal, maar niet alles is verdeeld. We moeten dingen niet één of hetzelfde willen krijgen als dat betekent dat we van verschil af moeten komen. Niets is compleet identiek aan iets anders, en niets heeft een compleet gedeelde identiteit met iets anders.

Alles verandert en verschilt. Een methode van analyse die met dit inzicht gepaard moet gaan is intersectionaliteit. Een intersectionele analyse is niet het maken van nieuwe hokjes waar we in passen, noch het verheerlijken van die hokjes. Het is de analyse van hoe we in welke hokjes geduwd worden, wie of wat ons daar induwt, en waartoe we daar worden ingeduwd. Het is een analyse van hoe we verschillen, en hoe die verschillen gemaakt worden. Witte liefde wil verdeeldheid oplossen door verschil te negeren. Willen we verdeeldheid echter écht oplossen, doen oplossen, dan moeten we het vooropstellen, het altijd in ons achterhoofd houden.

Er is een vorm van liefde die volgens mij precies een liefde is die verschil altijd in het vizier houdt: solidariteit.

Solidariteit is een verantwoordelijkheid van zorg voor mensen dragen, ook voor mensen die je niet kent. Solidariteit is structureel in je maand rekening houden met dakloze mensen geld geven om binnen te kunnen overnachten. Solidariteit is staken. Solidariteit is een vriend op de bank laten slapen als die even geen onderdak heeft, zelfs als je eigenlijk geen tijd hebt. Solidariteit is op de Erasmusbrug blijven staan als de politie mede-demonstranten in elkaar slaat. Onvoorwaardelijke solidariteit is rekening houden met gehandicapte mensen, met non-binaire mensen, met getraumatiseerde mensen, met zwarte mensen, ga zo maar door, in elk aspect van je leven, ondanks dat de hele samenleving is ingericht om dat moeilijk te maken. Solidariteit is een vorm van liefde: het is een liefde die ondanks verschil zorgt en liefheeft, maar nooit dat verschil uit het oog verliest. Solidair zijn is fucking moeilijk. Het is moeilijk, juist doordat je het verschil nooit uit het oog mag verliezen: solidair zijn draait namelijk niet om jou, maar om de ander. Het ziet verschil, maar ziet ook hoe noodzakelijk verweven wij zijn. Als we verschil uit het oog verliezen, verliezen we de ander uit het oog: dan zorgen we niet meer voor de ander zoals die onze hulp nodig heeft, maar zoals wij dat nodig zouden hebben. Dat verschil geeft frictie, echter hebben we zonder frictie geen vuur – een vuur dat, als het nodig is, kan verwarmen of verbranden.

Sven Bouman

Noot

* In “Theorie van de Kraal: Kapitaal, Ras, Fascisme”, p.29.