De Fabel van de illegaal 54/55, najaar 2002
Auteur: Ellen de Waard en Harry Westerink
Het Westland nabij Den Haag is een van de grootste glastuinbouwgebieden van Nederland. De "glazen stad" vormt een proeftuin voor de overheid om de repressie tegen illegale arbeiders verder op te voeren. Het Westland Interventie Team, de Sociale Inlichtingen- en Opsporingsdienst, de gemeente Den Haag, stuk voor stuk breiden ze de jacht op illegalen uit. Een overzicht van het jachtterrein, de jagers en hun wapens.
In de Nederlandse glastuinbouw werken ongeveer 70.000 legale arbeiders, van wie een groot deel in het Westland. Het aantal illegale arbeiders in de tuinbouw is de laatste jaren flink gestegen. In 1996 waren er ongeveer 10.000, in 2000 al 17.000. Steeds meer Bulgaren, Polen en Oekraïners zoeken werk in de kassen. De komst van illegale Oost-Europeanen heeft zijn weerslag op de illegalen die al langer in het Westland werken, de Turken en Marokkanen. Tuinders hebben veelal geen trek meer in een Turkse illegaal voor 6 of 7 euro per uur. De Oost-Europeanen zijn met 3 of 4 euro namelijk een stuk goedkoper.
"Bedankt voor de bloemen"
Illegale seizoenarbeiders in het Westland werken van maart tot oktober vaak 7 dagen per week en 12 uur per dag. Ze zwoegen voor een schamel loontje tussen de bloemen, de tomaten, de komkommers en andere tuinbouwproducten. De werkgevers, de tuinders, verdienen enorm aan de illegalen. Het Haagse Ondersteunings Komitee Illegale Arbeiders (OKIA) rekende in 1995 voor dat de bazen in het Westland per illegale arbeider ongeveer 20.000 gulden per jaar aan loonkosten besparen. Zo'n 10 jaar geleden waren veel iIlegaIen nog direct in dienst van de tuinders. Nu werkt iedereen via een uitzendbureau of loonbedrijf, dus via koppelbazen. Die zijn enorm in aantal toegenomen sinds de invoering van de Koppelingswet. Want door die wet konden illegalen niet meer wit, met een sofi-nummer, in dienst van de tuinders werken. De tuinders willen liever zelf geen illegalen meer in dienst nemen en huren hun illegale personeel daarom van koppelbazen. Door de afschaffing van het vergunningenstelsel voor uitzendbureaus werd het bovendien makkelijker om koppelbaas te worden. In het Westland steeg het aantal uitzendbureaus in korte tijd van enkele tientallen naar zo'n 2.000. De uitzendbureaus verdienen zo'n 5 euro per illegaal per uur.
"Als ik legaal zou kunnen werken", zegt Mustafa Aygun, een illegale arbeider in het Westland, "dan kunnen de koppelbazen mij niet uitbuiten. Maar nu heb ik geen enkele juridische mogelijkheid om me daartegen te verweren. Want ik besta niet. Wie werkt er nu voor 5 euro per uur? Ik mag niet ziek zijn en ik kan niet naar de politie stappen. Ik moet doen wat er gezegd wordt. Wij illegale werknemers zijn de moderne slaven in Nederland." Zijn collega Hasan Karakoyun verwoordt treffend het belang van illegale Westland-arbeiders voor de Nederlandse economie: "Als de minister wil dat er geen illegalen in dit land werken, dan moet hij zijn vrouw niet met bossen bloemen verwennen. Dan moet hij geen tomaten, komkommers of paprika's eten. Hij weet dat Nederland niet zonder illegalen kan. De paus kan dan ook niet elk jaar zeggen: "Bedankt voor die bloemen". Sterker nog, de bruiloft van prins Willem Alexander en Maxima zou zonder illegalen ondenkbaar zijn geweest. Met de bloemen die door illegalen zijn geplukt, zijn de zalen en kerk versierd." 1
Klopjachten
In de jaren 90 heeft de overheid "interventieteams" opgericht die illegalen moeten opsporen en oppakken in sectoren waar ze veel werken, zoals de tuinbouw, de horeca en de bouw. Sinds 1999 kent ook het Westland zo'n team, het Westland Interventie Team (WIT). Het WIT wil "illegale tewerkstelling" en "belasting- en premiefraude" bestrijden. Men richt zich daarbij op de hele keten van in- en uitleners, op tuinders, uitzendbureaus en loonbedrijven. In het WIT werken de Arbeidsinspectie, de Belastingdienst, het Openbaar Ministerie, diverse Sociale Diensten, uitvoeringsinstellingen van werknemersverzekeringen en de vreemdelingenpolitie samen. Volgens het WIT-jaarverslag over 2001 is dat "een succesvol multidisciplinair samenwerkingsverband". In 2001 werden er van de ongeveer 3.000 tuinbouwbedrijven in het Westland 451 "gecontroleerd", evenals 218 uitzendbureaus. Die "controles" worden in WIT-jargon ook wel "waarnemingen ter plaatse" genoemd. Termen als "razzia's" en "overvallen" drukken beter uit hoe illegale arbeiders "de waarnemingen" ervaren.
Het WIT onderscheidt zogenaamde "A-controles" (met de vreemdelingenpolitie erbij) en "B-controles" (zonder die politie). Door 2 "mega-acties" en "een betere voorbereiding van de A-acties" zijn er in 2001 veel meer illegalen opgepakt dan in 2000. Ook "de opbrengst" van het WIT is "fors" toegenomen. In 2000 was dat ongeveer 2 miljoen gulden, in 2001 maar liefst 35 miljoen gulden aan boetes voor tuinders en koppelbazen. Die wentelen de boetes overigens vaak af op de illegale arbeiders zelf. Meer dan de helft van de tijdens de razzia's "aangetroffen werknemers" kon zich niet identificeren. "Verder hebben een aantal personen zich onttrokken aan het onderzoek. Hiervan zijn geen aantallen bijgehouden." In gewone mensentaal wil dat zeggen dat tijdens de klopjachten van het WIT sommige illegalen kans hebben gezien om hals over kop weg te vluchten.
Volgens illegale arbeiders zelf worden "de controles" van het WIT afgestemd op de situatie op de arbeidsmarkt en op de belangen van de werkgevers. "In tijden dat er veel werk is, zijn er over het algemeen geen controles; de controles nemen toe als het werk minder wordt", aldus een Bulgaarse illegaal. Aan het einde van het oogstseizoen, in september en oktober, vinden de meeste "controles" plaats. Vermoed wordt dat sommige tuinders dan zelf de Arbeidsinspectie bellen om van "overtollige" arbeiders af te komen. "Als je je geld opeist, dan dienen de werkgevers een klacht in bij de politie, ze zeggen dat er illegale werknemers zijn, en je geld blijft in hun zak en wij worden het land uitgezet", aldus een andere Bulgaar.2
Mazen van het net
Het WIT wil de tuinders ertoe aanzetten om de identiteitspapieren van hun personeel beter te controleren op echtheid. Ze zouden ervoor moeten zorgen dat alle arbeiders op de werkplek in het bezit zijn van geldige papieren. Het WIT vindt dat de overheid "een aantal regionale informatie- c.q. meldpunten" moet opzetten "waar het bedrijfsleven terecht kan met resterende vragen en twijfels over de echtheid van documenten en/of sofi-nummers". De tuinders en koppelbazen zitten bepaald niet te wachten op verplichte controle van papieren van hun personeel. Ze hebben daar geen belang bij, want ze streven juist naar een plooibaar en altijd inzetbaar arbeidsreserveleger dat geen bureaucratische rompslomp met zich meebrengt. Om de mazen van het net rond illegale arbeiders te dichten is er een wetsvoorstel in de maak over "het rechtsvermoeden van illegale tewerkstelling". Dat gaat uit van een omgekeerde bewijslast: voortaan moeten de werkgevers bewijzen dat er bij hen geen illegalen werken. Tuinders worden zo onder druk gezet om hen niet meer aan te nemen.
"De activiteiten van het Westland Interventie Team staan meer dan ooit in de belangstelling van de media en de politiek", juicht het jaarverslag. Er is gekozen "voor een intensieve handhavingsdruk in dit gebied". Ook "de grotere frauderende ondernemingen" zullen "de consequenties van het bestaan van het WIT uiteindelijk ervaren". De overheid streeft naar "een landelijk dekkend netwerk van interdisciplinaire interventieteams", die desgewenst verplaatst kunnen worden "naar een andere regio dan wel een andere branche".
Sinds begin 2002 kent Nederland naast de "interventieteams" ook nog eens een nieuw soort "uitkeringspolitie": de Sociale Inlichtingen- en Opsporingsdienst (SIOD). Speerpunten van de SIOD zijn onderzoek naar grootschalige premie- en subsidiefraude en bestrijding van netwerken van "illegale tewerkstelling". De honderden sociale rechercheurs van de SIOD mogen telefoongesprekken afluisteren, organisaties infiltreren, auto's doorzoeken en pseudo-aankopen doen. De speurneuzen willen de hele keten van de "illegale tewerkstelling" in kaart brengen en oprollen, zeker ook in het Westland. De SIOD maakt deel uit van "de zwaardere fraude-aanpak" waartoe de regering in 2001 besloot. In 2002 moet dat na aftrek van de opsporingskosten zo'n 60 miljoen euro gaan opleveren. Tegen 2006 moet "de netto-opbrengst" zijn opgelopen tot jaarlijks zo'n 110 miljoen euro.
De SIOD wil onder meer "fraude" met sofi-nummers gaan aanpakken. Sinds 1992 kunnen illegale arbeiders geen eigen sofi-nummer meer krijgen. Om nu nog wit te kunnen werken kopen of huren sommige illegale arbeiders een sofi-nummer van anderen. Die kunnen daar veel geld voor vragen en zo ook profiteren van de rechteloze positie waarin de illegale arbeider zich bevindt.
Mooipraat
Al jaren roepen opiniemakers, politie en justitie, parlementsleden en ministers om het hardst dat illegalen en illegale arbeid bestreden moeten worden. Met het schrikbewind van de huidige uitermate rechtse regering regent het voornemens om illegalen het leven nog zuurder te maken. Maar dat gaat burgemeester Deetman van Den Haag nog lang niet snel genoeg. Met veel bombarie en media-aandacht hield de Haagse politie daarom op 4 september een grootscheepse razzia tegen Bulgaarse illegalen en hun "slaappanden" in Den Haag. Het resultaat van een "avondje illegalenjacht": straten werden afgezet, deuren ingeramd, en 82 mensen, onder wie kinderen, in allerijl uit hun woningen gesleept en nog dezelfde nacht gedeporteerd naar Bulgarije. Ze kregen geen advocaat toegewezen en hadden ook geen gelegenheid om nog iets te regelen of mee te nemen. De meeste uitgezette Bulgaren werkten in het Westland. Volgens een recent onderzoek onder Bulgaarse illegalen in Den Haag, uitgegeven door de Vakbond voor Illegale Arbeiders,3 wonen er gemiddeld 3 tot 4 Bulgaren op 1 kamer, waarvoor ze elk zo'n 140 euro per maand betalen.2
"Volgens de gemeente zijn de acties niet tegen de illegalen", aldus Trouw-journalist Eildert Mulder, "maar tegen "de uitbuiting van illegalen". Dat lijkt mooipraat, gezien de enthousiaste deelname van de vreemdelingenpolitie en de snelle uitzettingen." 4 Terwijl de huichelachtige CDA-er Deetman in een brief van 3 september aan de Haagse gemeenteraad stelt dat "uitbuiters grof geld verdienen aan de rechteloze positie van de illegalen", werden tijdens de razzia een dag later alleen illegalen opgepakt, dus geen huisjesmelkers, koppelbazen of tuinders. "Uitbuiting van illegalen" is de dekmantel waaronder grootschalige jacht op illegalen ongestoord kan plaatsvinden.
IND-directeur Schoof meent dat de gemeente Den Haag "het illegalenprobleem" als beste aanpakt. Hij maakt duidelijk waarom de razzia bij de Bulgaren thuis plaatsvond en niet op hun werk. ""Dit was een goed voorbereide actie", vindt hij. "We zijn 3 weken van tevoren gebeld en er is een homogene groep opgepakt. Dan kunnen wij een vliegtuig charteren en een grote groep ineens uitzetten." Volgens Schoof zijn invallen in bijvoorbeeld kassen daarom veel minder effectief. "Er worden dan mensen van verschillende nationaliteiten opgepakt. Die kunnen we niet ineens uitzetten en bovendien zijn er te weinig cellen om al die mensen op te sluiten."" Door dit soort acties hebben de illegalen volgens Schoof "een erg onrustig leven" en worden nieuwe Bulgaarse migranten "ontmoedigd" om naar Nederland te komen. Vol trots verklaart hij dat de Nederlandse politie er wel voor zou zorgen dat het nieuws van de charter vol gedeporteerde Bulgaren breeduit in de Bulgaarse kranten zou verschijnen.5 "Jullie zijn niet welkom", dat is de boodschap die de Nederlandse overheid er bij potentiële Bulgaarse migranten in wil stampen.
Amsterdam volgde nog dezelfde maand het voorbeeld van Den Haag. Bij een razzia in de hoofdstad werden niet alleen legale migranten, maar ook illegale prostituees opgepakt en gecriminaliseerd. In plaats van na te gaan of zij misschien slachtoffer waren van vrouwenhandel, vergeleek men hen meteen maar met zakkenrollers en oplichters. Woordvoerders van beide gemeenten en van het ministerie van Justitie ontkennen dat de razzia's het resultaat zijn van een landelijk gecoördineerd plan. Den Haag en Amsterdam zouden zelf het initiatief ertoe hebben genomen, "maar het politieke klimaat is nu zodanig dat gemeenten alle steun krijgen als zij willen ingrijpen".6 Verwacht mag worden dat de regering de gemeenten alle vrijheid zal geven om in een hoerastemming en met grootschalige razzia's zoveel mogelijk illegalen uit te roken en af te voeren.
Noten