De Fabel van de illegaal 63, maart/april 2004
Auteur: Ellen de Waard en Harry Westerink
Minister Verdonk van Vreemdelingenzaken wil tienduizenden vluchtelingen het land uitsmijten. Slechts zo'n 2.100 vallen er onder de pardonregeling en mogen blijven.(1) In de stijl van het kabinet-Balkenende II hamert ze voortdurend op "de eigen verantwoordelijkheid" van vluchtelingen om te "vertrekken". Maar de meesten kunnen of willen niet terug.
Het verscherpte deportatiebeleid staat beschreven in de in november 2003 verschenen Terugkeernota. Veel nadruk ligt op publiciteitscampagnes om het nieuwe beleid te promoten. Verdonks motto "Wie terug wil, kan ook terug" moet algemeen aanvaard worden, en door de strot van de vluchtelingen zelf geduwd worden. De boodschap "niet toelaten betekent terugkeren" moet voortaan meteen al bij binnenkomst aan hen worden opgedrongen.
Daartoe brengt Verdonk een nog striktere scheiding aan tussen "kansrijke" en "kansarme" vluchtelingen, tussen hen die misschien mogen blijven en hen die waarschijnlijk uitgezet gaan worden. Na de asielaanvraag zullen vluchtelingen eerst in "oriëntatiecentra" terechtkomen. Vrijwel alle aanvragen worden tegenwoordig in eerste instantie door de IND afgewezen. Al die vluchtelingen worden voortaan direct overgeplaatst naar "terugkeercentra". Hoewel hun asielprocedure dus blijft doorlopen en de vluchtelingen nog in beroep kunnen gaan tegen de beslissing, wordt hun opvang zo wel opzettelijk verslechterd. Daarmee "wordt een sterk signaal afgegeven aan de asielzoeker dat de overheid heeft beslist dat hij niet in aanmerking komt voor een verblijfsvergunning en naar alle waarschijnlijkheid Nederland dus moet verlaten." (2) In "oriëntatiecentra" zijn de voorzieningen "op Nederland gericht" en in "terugkeercentra" op "een toekomst in het eigen land".
Het personeel van de opvangcentra zal volgens de nota bewust moeten kiezen voor een van de twee soorten centra. "Communicatie en attitude van het personeel" zouden namelijk "in hoge mate bepalend" zijn voor de indruk die de vluchtelingen van de overheid krijgen. Medewerkers die nog enigszins meeleven, vormen een bedrijfsrisico dat men kan missen als kiespijn. Daarom wil Verdonk in "terugkeercentra" personeel inzetten dat echt zin heeft om vluchtelingen het land uit te werken. "Dit heeft, naast beter gemotiveerde medewerkers, tevens het effect dat niet langer dubbele signalen worden uitgezonden door de medewerkers aan de asielzoekers over de wenselijkheid van hun verblijf in Nederland. In de terugkeerlocaties kunnen gespecialiseerde teams werken aan het bevorderen van de zelfstandige terugkeer en aan het verkrijgen van de juiste identiteits- en nationaliteitsgegevens."
Spierballentaal
Op 23 januari 2004 gaf de Tweede Kamer groen licht voor Verdonks plannen met de ongeveer 26.000 afgewezen vluchtelingen die al jaren in Nederland wonen. De komende 3 jaar moeten die allemaal "terugkeren" naar hun land van herkomst. Ze krijgen 8 weken de tijd om "vrijwillig te vertrekken", met als lokkertje een oprotpremie: een vliegticket en wat geld. Werken ze niet mee, dan haalt de vreemdelingenpolitie hen uit hun woning of opvang en worden ze overgebracht naar "vertrekcentra" met in totaal plaats voor 1.500 vluchtelingen. Volgens VluchtelingenWerk gaat het bij deze "vertrekcentra" om dezelfde "terugkeercentra" waar ook de vluchtelingen worden heen gedreven die al wel een eerste afwijzing hebben gekregen, maar nog steeds in de asielprocedure zitten.(3)
In de "vertrekcentra" worden de vluchtelingen nog eens 8 weken onder druk gezet om "terug te keren". Als de uitzetting om wat voor reden dan ook niet lukt, dan worden ze zonder pardon op straat gegooid. Gemeenten mogen hen dan geen noodopvang meer bieden. Dat heeft de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) onlangs met Verdonk afgesproken. Volgens de nieuwe Vreemdelingenwet krijgen afgewezen vluchtelingen alleen alsnog een verblijfsvergunning wanneer het land van herkomst aantoonbaar niet wil meewerken aan "de terugkeer". Het lukt vluchtelingen echter maar zelden om dat daadwerkelijk aan te tonen. In de Terugkeernota lijkt zelfs dit "buiten hun schuld"-criterium afgeschaft. "Voor alle illegaal in Nederland verblijvende vreemdelingen, inclusief uitgeprocedeerden, geldt dat diegenen die terug willen keren dat ook daadwerkelijk kunnen." (2) Het cynische uitgangspunt dat alles in principe aan de vluchtelingen zelf ligt, leverde boze reacties op van de kerkelijke ondersteuningsorganisatie Inlia (4) en van VluchtelingenWerk (3). Die wijzen erop dat in de jaren 90 de voorloper van de huidige "vertrekcentra", het "verwijdercentrum" Ter Apel, een grote mensonwaardige flop werd.(5)
Met haar spierballentaal wil Verdonk vluchtelingen "op andere gedachten brengen en zo op het been zetten van eigen verantwoordelijkheid nemen voor terugkeer". (2) Maar ook de landen van herkomst zouden een sta-in-de-weg vormen voor het daadwerkelijke uitzetten. Die hebben vaak weinig zin om hun staatsburgers terug te nemen. "Door vele herkomstlanden wordt het algemene effect van alle vormen van migratie als positief ingeschat. Er bestaat dan ook een spanning tussen het Nederlandse beleid gericht op het beheersbaar houden van de immigratie naar Nederland en het beleid van vele herkomstlanden." Volgens Verdonk moeten "terugkeerinspanningen" zich in elk geval richten op de "probleemlanden" Afghanistan, Algerije, Angola, China, Congo, Guinee, Iran, Nigeria, Servië en Montenegro, Somalië en Syrië. Als landen "zich niet bereid tonen mee te werken aan terugkeer en terugname, zullen de mogelijkheden om pressie uit te oefenen worden onderzocht".
Onvrede
De houding van gemeenten tegenover afgewezen vluchtelingen is ronduit huichelachtig. Voorheen pleitten ze voor een ruimhartig pardon voor ongeveer 9.000 vluchtelingen, vooral "schrijnende gevallen" van gezinnen met kinderen die in Nederland zijn geboren en helemaal zijn "ingeburgerd". De vier grote steden en de gemeenten in de provincies Groningen en Friesland weigerden in december 2003 om die vluchtelingen op straat te zetten. Nu echter toont de VNG zich er "tevreden" over dat de regering "zijn verantwoordelijkheid voelt" en "een actiever uitzettingsbeleid" gaat voeren.(6) Maar daarvan worden juist de vluchtelingen het slachtoffer die de gemeenten eerder onder de pardonregeling wilden laten vallen. Kortom, de afgelopen maanden hebben de gemeenten uit puur opportunistische redenen maar wat geroepen, om niet meer met "het probleem" van de afgewezen vluchtelingen opgescheept te zitten.
De Dordtse burgemeester Bandell, voorzitter van het VNG-vluchtelingenplatform, noemde de "vertrekcentra"-regeling begin januari 2004 meteen maar "humaan", hoewel nog volstrekt onduidelijk is om hoeveel centra het gaat, waar ze komen en hoe ze er uit gaan zien. Volgens hem gaat het om "in redelijke mate besloten centra". Dergelijke centra staan echter op gespannen voet met internationale verdragen, waaronder het kinderrechtenverdrag. Terwijl de gemeenten akkoord zijn gegaan met de grootste na-oorlogse deportatie-operatie, is onder maatschappelijke instellingen en verontruste burgers de onvrede juist toegenomen. Men is kwaad op de genadeloze Verdonk en de achterbakse gemeenten. Onder vluchtelingen zelf heerst behalve woede vooral ook paniek.
Naast de nieuwe centra wil Verdonk de bestaande repressiepraktijken tegen vluchtelingen verder uitbouwen. Zo moet de grensbewaking worden uitgebreid, waardoor men nog beter in staat is vluchtelingen al te weigeren voordat ze Nederland zijn binnengekomen. De regering wil daartoe biometrische kenmerken - zoals vingerafdrukken en mogelijk ook iriscopie - vastleggen in een databank. "In Europa steunt Nederland de ontwikkeling van een Europees Visa Informatiesysteem (VIS) waarin biometrische kenmerken van visumaanvragers worden opgeslagen. Het VIS is onder meer gericht op het tegengaan van fraude met visa, het verbeteren van de controle van visahouders aan de grens en op de verhoging van kansen op identificatie van ongedocumenteerde vreemdelingen." (2) Het VIS gaat gekoppeld worden aan het Schengen Informatiesysyteem (SIS) en moet in 2007 in gebruik genomen gaan worden. Op initiatief van de Nederlandse regering heeft de Europese Commissie voorgesteld om alvast te beginnen met het opnemen van biometrische kenmerken op visa en verblijfspapieren. De Terugkeernota stelt verder hogere boetes in het vooruitzicht voor luchtvaartmaatschappijen die vluchtelingen vervoeren zonder de juiste identiteitspapieren. Ook zullen de maatschappijen opdraaien voor de verblijfskosten van deze vluchtelingen totdat ze daadwerkelijk zijn uitgezet. Bovendien moet de binnenlandse jacht op illegalen intensiever worden. In 2004 komen daarvoor zo'n 1.000 agenten extra beschikbaar.
Noten