De Fabel van de illegaal 80/81, winter 2007

Auteur: Eric Krebbers

Een arabist op oorlogspad

Hij is nauwelijks nog van het tv-scherm weg te slaan. De arabist Hans Jansen verkoopt zijn ultra-conservatieve anti-islam praatjes graag als wetenschappelijke feiten. Soms lijkt hij zelfs in elke moslim een terrorist te zien. Inmiddels is Jansen ook in extreem-rechtse kringen een geziene gast.

Hans Jansen is sinds een jaar of 5 regelmatig op de radio en de tv. Bekendheid verwierf hij via zijn negatieve artikelen over de islam in onder meer de wekelijkse Trouw-bijlage "Letter en Geest". Daar zwaaide tot voor kort de nieuw-rechtse redacteur Jaffe Vink (1) de scepter. Nu legt Vink naar verluidt de laatste hand aan een nieuw blad, Opinio. En daaraan werkt behalve Jansen ook die andere bekende islambasher en opiniemaker mee: Afshin Ellian.(1) Na 23 jaar als docent Arabisch en Islamkunde bij de Leidse universiteit te hebben gewerkt, vertrok Jansen in 2003 naar de universiteit van Utrecht. Een van de grootste fans van zijn werk was islamhater Theo van Gogh,(1) en Jansen toonde zich op zijn beurt weer enthousiast over Van Goghs hetze tegen moslims. Jansen was dan ook prominent aanwezig op de besloten bijeenkomst van de voorhoede van Nederlandse islambashers, vier dagen na de moord op de opgefokte filmmaker. Naast Ayaan Hirsi Ali (1) waren daar ook Sylvian Ephimenco,(1) Paul Scheffer,(2) Jaffe Vink, Afshin Ellian, Paul Cliteur,(3) Leon de Winter en Herman Philipse aanwezig. Tijdens een bijeenkomst een maand daarna op de Rotterdamse Erasmus universiteit blijkt hij het vooral steeds roerend eens te zijn met twee van de andere genodigden, Hilbrand Nawijn en Vlaams Belang-chef Filip Dewinter.

Jansen speelde ook wetenschappelijk adviseur voor het driedaagse LPF-congres tegen de islam in februari 2006. In het comité van aanbeveling hadden Paul Cliteur en Paul Scheffer plaatsgenomen. Een reeks nationale en internationale islambashers sprak op de bijeenkomst over "de grootste uitdaging waarmee het Westen na de val van de Berlijnse Muur wordt geconfronteerd". Jansen publiceert overigens ook in "De Vernieuwing", het blaadje van het wetenschappelijk bureau van de LPF. Zijn voortdurend verder afglijden naar rechts deed Jansen uiteindelijk op 11 november 2006 belanden in extreem-rechtse kringen, kennelijk zijn huidige natuurlijke habitat. Op die dag was hij namelijk spreker in Gent op een bijeenkomst over "Europese waarden", georganiseerd door de Deltastichting, de nieuw-rechtse denktank van het Vlaams Belang. Hij schoof daar gezellig aan bij onder andere Alain de Benoist, de leider van de extreem-rechtse denktank GRECE. De Benoist was de ideologische grondlegger van het Front National van Le Pen.

Zelfislamiseren

Men kan vandaag de dag nauwelijks nog een krant openslaan zonder geconfronteerd te worden met haat tegen de islam. Toch doet Jansen het graag voorkomen alsof zowat alleen hij nog maar iets kritisch durft te zeggen over de islam, waarbij hij bovendien het risico zou lopen om voor "racist" uitgemaakt te worden. Door de underdog te spelen hopen Jansen en zijn rechtse collega-opiniemakers sympathie te winnen. Zo nam Jansen het eens op voor opiniemaker Paul Frentrop die zei de koran te willen verbieden.(1) Jansen beweerde dat de universitaire elite Frentrop wel zou willen stenigen op een Leids binnenplaatsje om zo een voorbeeld te stellen aan kritische studenten.(4) Met zijn pogingen de werkelijkheid op zijn kop te zetten maakt de arabist zichzelf regelmatig compleet belachelijk. Toen politici riepen om een verbod op de nog niet eens opgerichte Nederlandse afdeling van Dyab Abou Jahjahs AEL,(5) en toen over elke verzuchting van Ayaan Hirsi Ali meelevend bericht werd, beweerde Jansen doodleuk: "De anti-modernen, Dyab Abou Jahjah voorop, worden met begrip en warme belangstelling beluisterd. De modernen, als Afshin Ellian en Ayaan Hirsi Ali, die hetzelfde soort dingen willen als u en ik, worden met argwaan, zorg en tegenzin aangehoord."

Kerk met "dichtgemetselde kelder" (foto: Eric Krebbers)
De rechtse regering Balkenende zou zich volgens de verongelijkte arabist zelfs ondergeschikt maken aan de islam. De ministers zouden namelijk "zelfislamiseren". Er zou daarom "door en namens de regering bij columnisten en andere opinievormers voortdurend op worden aangedrongen om niet te hard tegen de islam te keer te gaan". Volgens amateurpsycholoog Jansen zou de overheid leiden aan het Stockholm-syndroom, net als gijzelaars die sympathie ontwikkelen voor hun gijzelnemers. Daarom zou de overheid ook Hirsi Ali de mond hebben willen snoeren door haar tot onderduiken te dwingen. "Want dat zou de moslims bevredigen", meent Jansen. Gelukkig zijn er ook nog mensen "die hun eigen cultuur respecteren", het christendom, en die daarom weigeren te "zelfislamiseren", aldus Jansen.

Kelders

Waar linkse denkers proberen om ontwikkelingen in de wereld te snappen met begrippen als kapitalisme, patriarchaat en racisme, willen veel conservatieve opiniemakers ons wijsmaken dat vage concepten als "volken" en "culturen" daartoe beter geëigend zouden zijn. Bij Jansen staan religies centraal. In zijn boeken en artikelen dwingt hij de lezer voortdurend om te denken volgens het stramien van eeuwendurende conflicten tussen religies, en dan vooral tussen "ons" christendom en de "ons" immer vijandig gezinde islam. Hij beweert een soort wetenschappelijk warenonderzoek naar religies te doen, maar komt steevast met dezelfde eenzijdige conclusie: het christendom is "superieur" en de islam achterlijk.

"Het gebouw van de islam kent allerlei mooie zalen en hallen, trappenhuizen en dakterrassen, maar ook een paar heel donkere kelders. In het christendom en het jodendom hebben kerk en synagoge, ieder in hun eigen gebouw, die kelders dichtgemetseld. In de islam moet dat nog gebeuren", beweert Jansen bijvoorbeeld. En: "Het verschil zit hem daarin dat sommige groepen militante moslims de koran als een jachtakte beschouwen, als een soort "license to kill", terwijl de bijbel die functie in de wereld van het christendom verloren heeft." Jansen toonde zich dan ook bijzonder enthousiast over het rabiate anti-islam rapport dat de christenfundamentalistische SGP begin 2006 uitbracht. "Geen enkele partij heeft zo'n degelijke studie over de islam. Klasse!"(6)

Slavernij

In Jansens simpele denkwereld behoort alles waarvan hij meent dat het uit het Westen afkomstig is per definitie tot het christendom. Zo zou alles "van gloeilamp tot airconditioning een creatie van de cultuurwereld van het christendom" zijn. Daarmee veegt hij onder het tapijt dat die religie zich juist altijd heeft gekeerd tegen wetenschappelijke rationaliteit, en daarmee tegen de vooruitgang die deze vindingen heeft voortgebracht. Dat bleek weer eens uit de omstreden toespraak van paus Benedictus in september 2006. Die ging vooral over het gevaar dat rationaliteit vormt voor het katholieke geloof en andere godsdiensten. Moslims reageerden boos omdat de paus er ook iets negatiefs bij zei over de islam. Direct stelden alle rechtse opiniemakers zich en bloc achter de reactionaire kerkvader op. Volgens de katholieke Jansen wilde de paus namelijk "toch vooral waarschuwen dat we de rug recht moeten houden", en "de westerse waarden" moeten verdedigen tegen de islam. Onzin, want de pauselijke waarden verschillen niet wezenlijk van die van de islam. Feitelijk was de toespraak van Benedictus juist een aanval op alle progressieve waarden.

Als een achterbakse dief probeert Jansen zich zo alle progressie toe te eigenen die de mensheid heeft weten te boeken ondanks het christendom, of beter: tegen de macht van het christendom in. Neem de slavernij. In aansluiting bij de racistische schrijfsels van zijn voormalige Leidse collega Piet Emmer (7) beweert Jansen dat de slavernij vooral iets was van moslims. Ook benadrukt hij graag dat de christenen de handel als eersten hebben afgeschaft en vervolgens de moslims hebben gedwongen om dat ook te doen. "Zo heeft het Westers imperialisme ook zijn goede kanten",(4) schrijft Jansen luchthartig. Volgens hem was de christelijke slavernij zelfs weldadig. "De nazaten van de zwarte slaven die in Amerika zijn terechtgekomen, zijn er beter aan toe dan de nazaten van de slavenverkopers die in Afrika zijn achtergebleven."

Synagoge met "dichtgemetselde kelder" (foto: Eric Krebbers)
De geschiedenis leert echter dat geen enkele paus of andere christelijke kerkleider ooit de slavernij heeft veroordeeld.(8) Ook in de bijbel vindt men geen kritisch woord over de slavernij, terwijl slaven aan het begin van de jaartelling toch nadrukkelijk deel uitmaakten van de leefwereld van de christenen. In de middeleeuwen hielden de kerken er zelf honderdduizenden slaven op na, toen lijfeigenen geheten. Ook de latere zwarte slavenhandel is door de kerken altijd religieus vergoelijkt, en men heeft de afschaffing ervan met hand en tand bestreden. Het verzet tegen de slavernij moest dan ook komen van progressieve en humanistische burgers. Daar was slechts een enkele christen bij betrokken, en die werd vaak direct door zijn geloofsgenoten uitgekotst. En toegegeven, de islam was geen haar beter.

Dankbaar

Uit de artikelen van Jansen komt "de christelijke wereld" steevast naar voren als superieur, rationeel, goed en eerlijk. "Onze" belangrijkste goede eigenschap zou volgens de arabist zijn dat "we" door "het christendom geconditioneerd" zijn om "de eigen fouten te kunnen en mogen erkennen, daar spijt over te hebben en vervolgens naar herstel te zoeken". In "de moslimwereld" zou men daarentegen vooral jaloers zijn op de Westerse verworvenheden. En bovendien irrationeel, want men weigert "de christelijke wereld" dankbaar te zijn. En dat terwijl "de rest van de wereld braaf de olie koopt en betaalt die de islamitische wereld kwijt wil, en moslims in het Westen ruimte geeft om moskeeën te bouwen."

Jansen houdt niet op de weldaden van het Westen op te sommen. "Arafat en de Palestijnen zijn keer op keer door Amerika gered van de Israëli's. Egypte is twee keer, in 1956 en 1967, niet onder de voet gelopen alleen maar omdat Amerika dat geen goed idee vond. Vorig jaar nog heeft Amerika de Arabische wereld verlost van een gruwelijke dictator" in Irak. "Wie de geschiedenisboekjes rustig doorbladert, vindt voorbeelden te over van Westerse hulp aan de landen van de islam. Maar het helpt allemaal niets. Hoe vaak het Westen de Arabische en de islamitische wereld ook te hulp schiet, bijvoorbeeld met voedsel, de boosheid blijft - of wordt zelfs erger." Kennelijk bladert Jansen vooral eurocentrische geschiedenisboekjes door, want één blik in een serieus geschiedkundig werk voldoet om te zien dat de relatie tussen het rijke Westen en de "Derde Wereld" er vooral een is van eeuwenlange kolonisatie, uitbuiting en onderdrukking. En wie werkelijk meent dat de Westerse landen Irak zijn binnengevallen om de bevolking te bevrijden, en niet uit eigen belang om de macht en winst uit te breiden, die is óf totaal naïef, óf een kwaadaardige propagandist.

Hulp

"De christelijke wereld" is volgens Jansen zelfs veel te lief, dat zou bijvoorbeeld blijken uit de ontwikkelingshulp. Met die "hobby" zouden "we" toch eens moeten stoppen, vindt hij. God helpt de "hongerenden in de Derde Wereld" toch ook niet? Hij noemt het "zelfoverschatting" dat Westerse mensen dan wel willen helpen en "zich de goddelijke almacht over leven en dood willen toeëigenen". Bovendien mag Nederlandse hulp weliswaar niet "meewerken aan zaken die wij in Nederland immoreel vinden als kinderarbeid, vrouwenonderdrukking, het omhakken van regenwoud, godsdienstig fanatisme, het uitroeien van diersoorten, het opwarmen van het heelal, polygamie, of het doodmartelen van opposanten en dissidenten. Maar laten dat nu juist dingen zijn waar veel bewoners van de Derde Wereld een ongewone belangstelling voor hebben!", aldus Jansen met zijn zo kenmerkende racistische superioriteitsgevoel. Overigens warmt de atmosfeer vooral op door toedoen van de Westerse industrielanden. Het heelal koelt daarentegen al af sinds de oerknal, en ook daar dragen de "bewoners van de Derde Wereld" geen verantwoordelijkheid voor.

Ook meent Jansen te weten dat "er een verband bestaat tussen de hoeveelheid hulp en de hoeveelheid vluchtelingen die een regio produceert. Immers, hoe meer hulp (en dus wegen, havens en vliegvelden), hoe makkelijker het wordt de weg naar de vrije wereld te vinden." Nog een reden voor de angstige arabist om tegen hulp te zijn. Van migratie moet hij namelijk niets hebben, vooral omdat "de extremo's" het zouden beschouwen "als een nuttig wapen ter verspreiding van de islam". Jansen: "Tijdens het proces van migratie naar Europa hebben de moslims de Europeanen leren kennen als goedgelovige sulletjes, als gemakkelijk te bedotten softies, die meteen met uitkerinkjes en subsidietjes klaar staan als je maar een beetje amok durft te maken." Links zou ook ten onrechte steeds proberen "de kansen voor de moslims te vergroten". Bijvoorbeeld "ook door wat als racial profiling bekend staat als een vorm van superfascisme af te schilderen". Via "racial profiling" wil men onder meer op vliegvelden nog slechts niet-westers uitziende reizigers controleren. Selectie op basis van vooroordelen en racisme. "Wie racial profiling een zinnige maatregel vindt, kan tegenwoordig wel op het dak gaan zitten", jammert Jansen.

De Internationale

Als uiterst conservatieve christen is Jansen vanzelfsprekend sterk gekant tegen alles wat links is, en dus tegen elke vorm van "nivelleren, in die zin dat de sterkste schouders de zwaarste lasten te dragen krijgen". Hij weigert uitbuiting en onderdrukking onder ogen te zien. Links is volgens hem dan ook vooral een religie, waarvan de aanhangers niet zouden willen erkennen dat "armoe en ellende in feite de natuurlijke staat van de mens zijn", en die ten onrechte menen "bestolen of bedrogen" te worden door de mensen die niet in "armoe en ellende" leven. In zijn artikelen in onder meer Trouw en HP/De Tijd geeft Jansen daarom niet alleen af op de islam, maar ook op links. Hij stelt beide zelfs regelmatig op uiterst simplistische wijze aan elkaar gelijk. Jansen: "Jihad is strijd, en strijd is ook van de linkse dromen een traditioneel onderdeel. In het refrein van het antieke strijdlied "De Internationale" horen we: "Makkers, ten laatste male / tot de strijd ons geschaard / en d' Internationale / zal morgen heersen op aard". Precies ditzelfde sentiment ligt ook ten grondslag aan de islamitische jihad-ideologie." Elders vergelijkt hij de innerlijke Jihad overigens net zo makkelijk weer met Hitlers boek "Mein Kampf". Wie weigert hem gelijk te geven dat de Jihad het grootste probleem van deze tijd vormt, wordt door Jansen zelfs vergeleken met een holocaustontkenner. De Jihad is volgens hem namelijk "een verschijnsel dat niet minder belangrijk en niet minder uniek is dan de Holocaust". Met deze vergelijking nadert de opgefokte hoogleraar zelf echter het revisionisme, want hij doet zo enorm af aan de ernst van de fabrieksmatige vernietiging van 6 miljoen Joden door de nazi's.

Het is overigens volkomen terecht dat Jansen veelvuldig wijst op de gevaren van het moslimfundamentalisme. Zijn stukken dragen echter weinig bij aan een betere analyse daarvan. Hij slaat de plank bovendien volledig mis door te suggereren dat zowat alle moslims potentiële fundamentalisten zijn. En gevaarlijk is zijn vergoelijking van christen- en ander fundamentalisme. Die inschatting heeft vanzelfsprekend alles te maken met zijn eigen loyaliteiten. Die zijn ook op te maken uit zijn bronnen, de auteurs die hij regelmatig uitgebreid napraat. De belangrijkste daarvan is Lee Harris, die schrijft voor de bladen van de Amerikaanse ultra-rechtse thinktanks Heritage Foundation en American Enterprise Institute. Aan die laatste is tegenwoordig ook Hirsi Ali verbonden. Ook volgens Harris is het westen te lief geworden en moet het weer leren op leven en dood te vechten met "de vijand", namelijk Al Qaeda. Verder omhelst Jansen ook het werk van Andrew Bostom. Die werkt in Amerika onder meer als deskundige voor het uiterst rechtse tv-programma FoxNews, en als auteur voor het ultra-conservatieve FrontPageMag.com, dat uitsluitend tot doel heeft om het feminisme, links, en de milieu-, anti-racisme en anti-oorlogsbewegingen af te maken.

Landverraad

Moskee waarvan de kelder nog moet worden "dichtgemetseld"
Ook de Joodse nieuw-rechtse onderzoekster Bat Ye'or is een van Jansens grote inspiratiebronnen. Zij heeft de samenzweringstheorie de wereld in gebracht dat Europese en Arabische leiders begin jaren 70 op een aantal conferenties overeen zouden zijn gekomen dat het Westen olie krijgt in ruil voor het toestaan van migratie om Europa te islamiseren. Van haar komt ook het bijbehorende schrikbeeld "Eurabië". Jansen zei op de anti-islam bijeenkomst van de LPF: "Vergis je niet, dat hele verhaal van Bat Ye'or is van A tot Z gedocumenteerd. Trouwens, bij die conferenties was ik zelf aanwezig." (9) Ye'or publiceert vooral over de onderdrukking van christenen en joden in moslimlanden door de geschiedenis heen. Die mogen weliswaar hun geloof behouden, maar worden dan wel als "dhimmi's" behandeld, als een soort tweederangsburgers. Op zich goed dat zulk onderzoek gedaan wordt, maar het is typerend voor Ye'ors eenzijdige anti-islamitische gezindheid dat ze weigert mee te werken aan vergelijkend onderzoek waarbij ook de behandeling zou worden meegenomen van niet-christenen in Europa door de geschiedenis heen.

"Jihad is landverraad, en moet dienovereenkomstig bestraft worden", aldus Jansen. Hij wil nietsontziend optreden tegen moslimfundamentalisten. "Niet, zoals bij oorlogsvoering gebruikelijk, streven naar een overwinning met proportionele middelen die voor het doel dat bereikt moest worden net voldoende zijn, maar streven naar een totale verplettering met overdreven zware middelen en overmacht. Het gaat immers niet om een rationele oorlog, maar om een irrationele strijd. Angst aanjagen, en ruim voldoende reden geven om angstig te blijven, is van groot belang. Niet bang zijn zelf af te zakken tot het niveau van de terroristen." Het zou tegen "onze natuur" ingaan, maar volgens de bloeddorstige arabist "moeten terroristen indien mogelijk sneuvelen tijdens hun zelfgekozen acties". Jansen juicht ook extreem-rechts geweld tegen willekeurige moslims toe. "Wanneer er een grote terroristische aanval op een Nederlands doel wordt gepleegd, door terroristen die zich op de islam beroepen, zou dat kunnen leiden tot spontane acties van de bevolking waarbij bijvoorbeeld moskeeën in brand worden gestoken. Dat zal de moslims in Nederland er eerder toe brengen zich van de terroristen af te keren dan hen te steunen. De overheidsreacties op zulke spontane pogingen tot tegenterreur dienen daar dan ook mee rekening te houden." De overheid zou dus bij wijze van represaille nazi-geweld moeten toelaten tegen willekeurige burgers. En dan bij een volgende dodelijke aanslag op een abortusarts in de VS ook maar gelijk een paar christenen van de straat plukken en tegen de muur zetten?

Tenzij anders aangegeven zijn alle citaten afkomstig van de Arabist Jansen-website.

Noten



Geschiedenis en nut van godsdienst

Inquisitie
De arabist Hans Jansen meent zich ook steeds meer op te moeten werpen als algemeen deskundige op het gebied van religie. Dat begon met zijn in 2001 verschenen boek "Het nut van God". Hij kijkt daarin echter niet verder dan de ideologieën van godsdiensten, en de individuele beleving van aanhangers daarvan. Een sociologische analyse van religie als repressief instrument lijkt aan de conservatieve katholiek niet besteed. Religies zijn over het algemeen geen relatief onschuldige hobbies, maar eerder collectieve zinsbegoochelingen in dienst van de heersende orde. Het maakt daarbij in wezen geen verschil of het nu gaat om een sekte of om de grote wereldreligies. Er bestaat zoals bekend geen enkel bewijs voor het bestaan van welke God dan ook,(1) en over het algemeen is de bijdrage aan de maatschappelijke moraal - de normen en waarden - eveneens van een bedroevend niveau.(2) Goede werken moet men namelijk vooral doen om een wit voetje bij God te halen en later niet in de hel te belanden. Naast absurde kwesties als het verbod op vloeken, draait bijvoorbeeld de christelijke moraal verder voor een groot deel om de onderdrukking van de menselijke seksuele behoeften. Alle wereldreligies zijn in de eerste plaats ideologieën om de patriarchale orde te handhaven. Dat Jansen uiteindelijk weinig begrijpt van de werking van religie, blijkt wel uit het feit dat hij in al zijn werk de achterstelling van vrouwen en de onderdrukking van seksuele gevoelens zelden of nooit aan de orde stelt. Zelfs bij zijn grote vijand, het moslimfundamentalisme, heeft hij het er niet over, terwijl het daar toch zo voor de hand ligt. Alleen wanneer hij pleit voor een "propaganda-oorlog", roept hij plotseling dat de terroristen "als loosers" voorgesteld moeten worden "die op allerlei manieren, ook seksueel, niet aan hun trekken zijn gekomen". Dat voorstel had echter meer weg van een primitieve uiting van een of andere hersenloze macho die roept toch lekker meer vrouwen gehad te hebben.

Jansen publiceert ook over de geschiedenis van de islam, zoals in zijn onlangs verschenen boek "De historische Mohammed". Zoals hij ook beschrijft, is er de laatste jaren veel belangrijk onderzoek gedaan naar de historische werkelijkheid rondom het ontstaan van de islam.(3) Zo zijn er inmiddels aanwijzingen dat de persoon Mohammed niet werkelijk bestaan heeft. Daarnaast zou de islam in eerste instantie simpelweg een van de vele afsplitsingen van het christendom geweest zijn. De eerste moslimleiders zouden zich dan ook nog als christenen gezien hebben. Ook zou de koran oorsponkelijk niet in het Arabisch geschreven zijn, en zouden er bij de latere vertaling veel fouten gemaakt zijn die de tekst regelmatig onbegrijpelijk maken. De onderzoekers baseren zich onder meer op opgravingen, oude munten en teksten van tijdgenoten. Zoals te verwachten zijn ze niet bijster populair in islamitische kringen, en juist wel bij islambashers.

Ook progressieve atheïsten en humanisten kunnen zulke onderzoeken die religies demythificeren en in hun historische kader plaatsen vanzelfsprekend erg waarderen. Maar dan moeten wel alle religies ter discussie staan, en niet uitsluitend die van "de vijand", zoals Jansen geneigd is om te doen. Hij benadrukt bijvoorbeeld voortdurend dat de islam "met het zwaard" verspreid is, terwijl het christendom slechts missionarissen "langs de deur" zou sturen. Niets over de kruistochten, de inquisitie, de heksenverbrandingen, de gewelddadige bekeringen in de koloniale tijden, of bijvoorbeeld het gedwongen christelijk opvoeden van aboriginal-kinderen in Australië, om maar een paar voorbeelden te noemen. "De eerste christenen lieten zich psalmen zingend in de Romeinse arena's door wilde dieren opeten", meent Jansen ook te weten. Hij gaat zo kritiekloos mee in de mythen en de heiligenpropaganda van zijn kerk, die eeuwenlang beweerd heeft dat christenen toch zo ontzettend zwaar vervolgd werden in het Romeinse rijk. In werkelijkheid zijn er in de eerste drie eeuwen van het christendom hooguit 1.500 mensen vervolgd, nauwelijks 5 per jaar dus.(4) Het christendom was met zijn gezagsgetrouwheid voor de Romeinse heersers namelijk een 'godsgeschenk'.

Noten

Terug