De Fabel van de illegaal 87/88, najaar 2007

Auteur: Harry Westerink

Godsdienst ingezet om gevangen illegalen klein te krijgen

Al langere tijd bezoeken groepen vrijwilligers vanuit religieuze, humanitaire of politieke motieven illegalen in uitzetgevangenissen. Activist Philip van Dalen (1) deed dat ook en maakte van dichtbij mee hoezeer dominees en pastors aan de leiband lopen van de gevangenisdirectie. De gezagsgetrouwe christelijke stichting Exodus wil nu de leiding over alle bezoekgroepen.
Stichting Exodus wil ook een bezoekgroep in de nieuwe illegalengevangenis in Alphen aan den Rijn (Foto: Eric Krebbers).
lllegalen in uitzetgevangenissen zitten onschuldig, zonder vorm van proces, zonder veroordeling, en zonder maximumtermijn opgesloten. Ze zijn volledig van de buitenwereld afgesloten, worden 24 uur per dag geconfronteerd met een meedogenloos bajesregime, gaan langzaam kapot, worden gek van eenzaamheid en onzekerheid, en dreigen te worden gedeporteerd naar landen vol armoede en geweld. Om hen te kunnen steunen werden in de jaren 90 zowel in linkse als in christelijke hoek bezoekgroepen opgericht. Die initiatieven kwamen veelal voort uit protest tegen het illegalenbeleid. Vaak ging aan de oprichting van de groepen een hele strijd vooraf met de gevangenisdirectie en het ministerie van Justitie.(2) Die hebben weinig zin in pottenkijkers binnen de gevangenismuren en al helemaal geen behoefte aan lastposten die uit de school klappen over de dagelijkse oorlog van de overheid tegen de gevangen illegalen. Als de gevangenisleiding zo'n bezoekgroep al toestaat, dan gebeurt dat meestal pas na druk van buitenaf en onder strenge door de directie gedicteerde voorwaarden.

Bezoekers zouden de oren en ogen van de kritische buitenwereld moeten vormen en dienen op te komen voor de belangen van de gevangenen. Maar directies proberen de bezoekgroepen zoveel mogelijk onschadelijk te maken en voor hun eigen karretje te spannen. Ze proberen hen te gebruiken als onbetaalde informanten en infiltranten in dienst van de beheersbaarheid van het bajessysteem. Bezoekgroepen worden aan banden gelegd door de vrijwilligers te verplichten een contract te ondertekenen waarin ze beloven geen informatie naar buiten te brengen en de gang van zaken in de gevangenis niet te verstoren. Zo laten bezoekgroepen zich monddood en vleugellam maken, soms na protest, vaker zonder te morren. Want bezoekers die het bajesregime in woord of daad bestrijden, mogen van de directie de gevangenis niet in.(3)

Mariakaakjes

Onder de ngo’s die zich bekommeren om het lot van gedetineerden, zitten van oudsher nogal wat religieuze liefdadigheidsinstellingen. Het weer op het rechte pad proberen te brengen van mensen die in hun leven een misstap hebben begaan, is voor hen een lucratieve markt waar de naastenliefde in praktijk kan worden gebracht en waar zieltjes kunnen worden gewonnen. Naast progressieve en strijdbare gelovigen bezoeken vooral brave en paternalistische middenklasse-christenen de bajessen. Leden van dit soort bezoekgroepen krijgen daarbij de taak toegeschoven om “geestelijk verzorgers” als dominees en pastors te helpen bij de voorbereiding van kerkdiensten, bedoeld voor de christenen onder de gevangenen.

Van Dalen draaide eerst mee in een zelfstandige groep die illegalen in uitzetcentrum Zestienhoven bezocht. Een paar maanden lang zat hij ook in een door stichting Exodus gedomineerde bezoekgroep in de Rotterdamse bajesboten. In Zestienhoven moest de ongelovige Van Dalen meewerken aan kerkdiensten voor christelijke illegalen. Hij moest de stoelen voor de dienst klaarzetten, kaarsen aansteken, de gevangenen naar hun stoelen begeleiden, christelijke liederen meezingen, meeklappen, en rozenkransen en mariakaakjes uitdelen. De vrijwilligers werd opgedragen elke illegaal niet meer dan één kaakje te geven, en vooral geen chocola of ander lekkers. Volgens de directie moesten de gevangenen namelijk niet te veel worden verwend. De geestelijk verzorgers stemden daar mee in.

Niet meer dan één kaakje per illegaal.
Kluisjes

Tijdens de diensten maakte Van Dalen de paternalistische preken van dominee Arie Poldervaart mee. Toen een uit Afrika afkomstige illegaal een andere bijbel vroeg omdat uit de zijne een hoop bladzijden waren gescheurd, antwoordde Poldervaart: “Een persoon wiens hand is geamputeerd, is nog steeds een persoon. Dat geldt ook voor die bijbel.” Een ongelooflijk lompe opmerking, want de man was juist gevlucht uit een oorlogsgebied vol dagelijks geweld als het afhakken van handen. “Gevangenschap is moeilijk, maar vrijheid is net zo moeilijk”, predikte Poldervaart een andere keer. En: “Wij zijn hier in de gevangenis allemaal gelijk”, waarmee hij achteloos de enorme verschillen wegwuifde in de positie van de gevangenen enerzijds en de bewakers anderzijds. Ook gaf hij de illegalen een koloniaal lesje in nederigheid en onderworpenheid. “Wanneer de bewakers je zeggen dat je naar boven moet gaan, dan ga je gehoorzaam. Want deze dingen zijn niet belangrijk, wij christenen wachten op het Koninkrijk Gods.”

Uiteindelijk zette de Zestienhoven-directie Van Dalen uit de bezoekgroep, vanwege een conflict over de bezoekerskluisjes. Bij binnenkomst in de gevangenis moeten de bezoekers alle meegenomen spullen in een kluisje opbergen. De sleutel ervan moet worden ingeleverd bij de portier. Bij vertrek moet de bezoeker de sleutel weer ophalen. Regelmatig troffen Van Dalen en andere bezoekers bij het openmaken van hun kluisjes meer spullen aan dan ze erin hadden gedaan. Toen Van Dalen de portier daar weer eens op aansprak, ontstond er “een onaangename woordenwisseling”. Daarop diende de portier een klacht over hem in bij de directie. Zonder hoor en wederhoor toe te passen werd Van Dalen voor altijd de toegang tot het uitzetcentrum ontzegd. Wrang genoeg liet directeur Van Benthem nog wel weten dat hij “het door u geschetste probleem met de kluisjes” binnenkort hoopte op te lossen.

Dominee Martin van Hemert, gaat over 30 jaar nadenken over hoe erg het was op de bajesboten.
Feestje

Om te mogen deelnemen aan de bezoekgroep in de bajesboten werd Van Dalen onderworpen aan een screeningsgesprek met dominee Martin van Hemert en Exodus-medewerker Robert Prang. Die organisatie voor de opvang en begeleiding van ex-gedetineerden coördineert ook bezoekgroepen in gevangenissen, waaronder die op de Rotterdamse bajesboten. Van Hemert verklaarde tegenover Van Dalen het niet eens te zijn met de gevangenisregels, maar zich er toch aan te conformeren. Prang verdedigde de regels zelfs. Van Dalen vond Van Hemert “de rotste niet”. Maar in zijn positie als verantwoordelijke naar de directie toe was de dominee nu eenmaal doodsbenauwd dat bezoekers de regels zouden overtreden. De hele bezoekgroep zou dan meteen opgeheven worden en “het pastoraal team” zou ernstige problemen krijgen. “Over 30 jaar ga ik nadenken over hoe erg het hier op de bajesboten eigenlijk was”, zei Van Hemert eens onder vier ogen. “Maar als je dat nú eens doet?”, vroeg Van Dalen. “Ja, dan kan ik hier niet meer werken”, liet Van Hemert zich ontvallen. In het openbaar zwijgt hij liever over de bajesrepressie en draait hij gewillig mee in het raderwerk van de deportatiemachine. Hij jubelt zelfs over de passief en machteloos makende rol die bezoekgroepleden in de bajes moeten spelen. De vrijwilligers zouden er volgens Van Hemert voor zorgen dat gevangenen zich tijdens kerkdiensten “thuis” voelen, en daar zelf ook “rijker” van worden. “Zo'n kerkdienst is soms een feestje. Er komen krachten naar boven die bijna alles overstijgen. Dat is elke keer weer een fantastische ervaring.”(4) Gods wegen zijn ondoorgrondelijk en alles heeft een diepere bedoeling, dat soort religieuze indoctrinatie om mensen eronder te houden kenmerkt volgens Van Dalen vaak de preken van geestelijk verzorgers in gevangenissen.

Van Dalen weigerde zich neer te leggen bij het mensonwaardige bajessysteem en de strenge regels die aan bezoekgroepen worden opgelegd. In de dierentuin hebben de dieren het beter dan de illegalen op de bajesboten, zo schreef hij anoniem op internet over zijn ervaringen. De directie was woedend en schakelde geestelijk verzorger John Gillissen in, die moest achterhalen welk bezoekgroeplid het had aangedurfd om kritiek te spuien. Die persoon moest ter verantwoording worden geroepen. Maar Van Dalen hield zijn mond, waardoor Gillissen niet te weten kwam wie de schrijver was. Het lukte “het pastoraal team” daardoor niet om Van Dalen te verklikken bij de directie.

Akkoordje

De meeste christelijke bezoekers vinden het al een voorrecht om überhaupt aanwezig te mogen zijn tijdens de kerkdiensten, zo merkte Van Dalen op. Ze dansen graag uit vrije wil naar de pijpen van de geestelijke verzorgers en de directie. Zelf ging de activist zich steeds meer ergeren aan het bevoogdende gedrag van de geestelijk verzorgers. Hij vond dat hij als een klein kind werd behandeld. Als reden voor die behandeling gaf Gillissen op dat de geestelijke verzorging de bezoekers moet beschermen tegen hun eigen te grote naïviteit, want “heus, illegalen vertellen echt niet altijd de waarheid”.

Jan Eerbeek, kan zijn imperium verder uitbouwen.
Onlangs hief de Zestienhoven-directie de zelfstandige bezoekgroep helemaal op. Dat heeft te maken met het recente streven van stichting Exodus naar een monopoliepositie in het bezoekgroepenwerk. Men wil een nieuwe Zestienhoven-groep oprichten onder leiding van de stichting. Verder hoopt men Exodus-bezoekgroepen te kunnen lanceren op de bajesboten in Zaandam en Dordrecht, en in de binnenkort te openen illegalengevangenis in Alphen aan den Rijn, de grootste van Nederland. Exodus wil de werving en begeleiding van vrijwilligers volledig in eigen hand krijgen en heeft het op een akkoordje gegooid met het ministerie van Justitie. De autoriteitsgevoelige christenen van Exodus zullen hun vrijwilligers wel koest weten te houden. En Justitie-hoofdpredikant Jan Eerbeek is in zijn nopjes. Met steun van het ministerie kan hij zijn imperium verder uitbouwen en linkse bajesstrijd steeds verder wegdrukken. Daarin wordt hij bijgestaan door Justitie-hoofdaalmoezenier en collega Exodus-bestuurslid Fred van Iersel.

Philip van Dalen is een schuilnaam.

Noten

Terug